Microsoft Word Avropa medeniyyeti metodiki vesait doc
Yüklə 227,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7. M əd əniyy ət v ə sivilizasiya
- Rus dilind
25 Rafael mahir rəsm ustadı idi. Bu rəsmlərdə cizgi və xətlərin rahat, azad, səhvsiz məqamlarını duymaq mümkündür. Yüksək ntibahı Mikelancelo Buonarrottisiz (1475-1564) təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Onun yaradıcılığı ntibaha yetkinlik, bütövlük, kamillik bəxş etmişdir. 1496-cı ildə Romaya gələn gənc Mikelancelo burada sonralar məşhurlaşacaq “Pyeta” (“ sa peyğəmbəri oxşama”) (1498-1501) əsərini müqəddəs Pyotr kilsə kapellasında yaptı. Bu heykəltəraşlıq nümunəsi öz möhtəşəmliyi ilə kapellaya xüsusi müqəddəslik görkəmi bəxş edirdi. 1501-ci ildə Florensiyaya dönən Mikelancelo Davidin mərmərdən möhtəşəm heykəlini yaratmağa başladı (1501-1504). Heykəl 5,5 m ölçüyə malik olaraq insanın nəhəngliyinin hüdudsuzluğunu üzə çıxarır. Düşmənə daşla zərbə endirməyə hazırlaşan gəncin özünə həm fiziki, həm də mənəvi arxayınçılığı onun qalib olacağından xəbər verir. Bu duyğunu heykəltəraş böyük həssaslıqla, ustalıqla təcəssüm etdirə bilmişdir. Mikelancelo özünü heykəltəraş kimi qələmə versə də, onu gözəl rəssam və memar kimi də dəyərləndirmək olar. Belə ki, Vatikanda Sikstin kapellasının Tavanının müəllifi, məhz bu görkəmli sənətkar olmuşdu ki, bunu da 1508-1512-ci illərdə yaratmışdı.
taliya xarici qəsbkarların hökmranlığı altına düşür. Yalnız Venetsiyada incəsənət sahəsində müstəqillik, sərbəstlik mövcud idi. Demək olar ki, humanist mədəniyyət, incəsənət dərin böhran keçirirdi. Burada antirenessans, antiklassik tendensiyalar manyerizm cərəyanında təzahür tapdı. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, ntibahın son mərhələsinin görkəmli sənətkarları yetişmişdi. Bunlardan biri memarlıqda Ş imali taliyanın yetişdirməsi olan Andrea Palladiodur (1508-1580). Palladionun memarlığa gətirdiyi yeniliklər artıq XVII-XVIII əsrlərdə Avropa klassisizminin palladioçuluq adını daşımasına səbəb oldu. Yaradıcılığı bu rəssama tam əks olan Son ntibah nümayəndəsi Tintoretto (1518-1594) hesab edilir. Əsl adı Jakano Robusti olan Tintoretto incəsənətdə yeni cığırın nümayəndəsi idi. O, rəssamlıqda simmetriya, ciddi çəki bərabərliyinə qarşı
26 olub, məkan məhdudluğunu aradan götürmüşdü. Onun “Gizli gecə” əsəri dövrünün ə n gözəl rəsm əsərlərindəndir. Digər əsəri “Məbədə giriş” adlanır. Beləliklə, taliya ntibahının bütün dövrləri ilə tanışlıqdan sonra onun dünya mədəniyyəti, sivilizasiyasının aparıcı dayaqları olması haqqında qəti nəticə çıxartmaq olar. ntibaj incəsənəti bütün sahələri, xüsusilə, təsviri sənət, memarlıq, tətbiqi sənətdə daha unikal səviyyədə inkişaf etmişdir.
XVII əsr Yeni dövrün milli-mədəni inkişafında müstəsna rol oynadı. taliya, spaniya, Flandriya, Hollandiya, Fransa kimi ölkələrin hər birinin özünəməxsus bədii ənəənələrə və milli bədii məktəblərə malik olması XVII əsri mədəniyyət tarixində yeni mərhələ kimi nəzərdən keçirməyə imkan verir. Bu ölkələrin milli xüsusiyyətləri onların ümumi cəhətlərə malik olmasını istisna etmir. Riyaziyyat, astronomiya, fizika və digər təbiət elmlərinə artan maraq elm və fəlsəfəni yeni istiqamətə yönəltdi. Avropanın mütərəqqi fikirli filosof və alimləri “elm elm üçündür” devizini deyil, təbiəti insana tabe etmək məqsədini güdürdülər. ngiltərədə F.Bekon, Fransada R.Dekart, Hollandiyada Spinoza bir-birindən fərqlənsələr də onları məhz bu məqsəd birləşdirirdi. Beləliklə, XVII əsrdə Avropada incəsənətin bütün növlərini – bədii ədəbiyyat, musiqi, teatr, memarlıq və təsviri sənəti əhatə edən 2 yeni üslub – barokko və klassisizm bərqərar oldu. Şə rti olaraq Cordano Brunonun (1600) qətl ili ntibahın yekunu hesab edilir. Mədəni-tarixi baxımdan olduqca coşqun və maraqlı olan məhz XVII əsrdə ntibah barokko ilə əvəz olunur. Həyatın mahiyyətini hərəkətdə verən barokko, termin kimi yalnız XIX əsrin sonunda sveçrə sənət nəzəriyyəçisi U.Burqxardt və Völflin tərəfindən ədəbiyyata gətirilib. Barokko italyan dilində “qəribə, əcayib”, portuqal dilində “əyri mirvari” deməkdir. Əslində isə heç kimi bu sözün nə mənşəyini, nə də ilkin mənasını bilmir. Lakin barokkonun XVII əsr incəsənəti tarixində müstəsna rol
27 oynaması hamıya məlumdur. Barokko ntibah böhranından sonra manyerizmin ardınca yaranaraq rokoko üslubunun sələfi olur. Barokko dünyaya klassik əsərlər yaradan yazıçılar, rəssamlar, memarlar, musiqiçilər bəxş etdi. XVIII əsrin sonunda artıq “mədəniyyət” anlayışı bütün Avropa dillərində və elmi ədəbiyyatda vətəndaşlıq hüququ qazandı.
humanist pedaqoqu olmuşdur. O özünün “Dünyanın dolaşıq yolları”, “Dillərin açıq qapısı”, “Böyük didaktika”, “Fizika”, “Didaktika”, “Təbii üsulun qanunları”, “Ümumi hikmətlərin müjdəçisi”, “ şığın yolu”, Təbii istedadların mədəniyyəti haqqında”, “Dirilmiş forsi” və s. əsərləri ilə dünya şöhrəti qazanmışdır.
O, ngiltərədə burjua cəmiyyətində ləyaqətli yer tutmuşdur. O, ngiltərədə yeni burjua dövlət quruluşunu əsaslandırmağa çalışmışdır. “ nsan əqli haqqında təcrübə” əsərində sübut etmək istəmişdir ki, insan şüuru və təsəvvürlərində fitri ideyalar yoxdur, uşaq ruhu “ağ lövhəyə” bənzəyir.
dövlətin mənşəyi haqqında C.Lokkun görüşlərinə əsaslanıb sübut etməyə çalışmışdır ki, insan təbii halında həmişə azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq üçün təbii hüquqlara malik olmuşdur. O, insanın formalaşması və dövlət quruculuğunda əqlin gücünə yüksək qiymət verirdi.
nümayəndərindən biridir. O, “Fəlsəfi düşüncələr”, “Korların məktubu və gözlülərə nəsihət” adlı əsərlərində feodal quruluşunu tənqid edirdi. Didro materiyanın məhv olması və yaşaması ideyasını müdafiə edirdi. O, duyğuları yüksək qiymətləndirərək göstərirdi ki, ağıl hakim, duyğular isə onun ş ahidləridir. Ağıl həmin şəhidlər vasitəsilə alınan məlumatları mühakimə etməlidir. O, ağılla hissləri eyniləşdirmir, onlarıı dialektik vəhdətdə götürürdü.
28
Azərbaycan dilində
1. Mədəniyyət, problemlər, perspektivlər. IV h. B., 2003 2. Məmmədova Maral. Mədəniyyət nəzəriyyəsi. B., 2003 3. Şükrov A. Kulturologiya dərslik. B., 1998 4. Tağıyev Ə., Əliyev Q. Kulturologiya. B., 1997, Dərs vəsaiti
1. Арнольндов А. Введение в культурологию. М., 1998 2. Веремьев А.А. Введение в культурологию 3. Ерасов Б.С. Культура, религия и цивилизация на Востоке. М.,1999 4. История зарубежного искусства. М., 1984 5. Культурология. История мировой культуры. Учебник Под ред.проф. А .Н.Марковой. М., 2000 6. Мамонтов С. Основы культурологии. М., 1994 7. Ревуненкова Н.В. Ренессансное свободомыслие и Реформация. М., 1988 8. Мец А. Мусульманский Ренессанс. М., 1996 9. Лосев А.Ф. Эстетика Возрождения. М., 1978 10. Культура эпохи Возрождения и Реформации. Л., 1981 11. Баткин Л.М. Итальянское возрождение. М., 1995 12. Бицилли П.М. Место Ренессанса в истории культуры. СПб., 1996 29
6. XIX-XX əsrlər mədəniyyəti 6.1. XIX əsr Qərbi Avropa mədəniyyəti Beləliklə, XIX əsrdə fəlsəfə, elm, texnika, ədəbiyyat və incəsənət sahəsində böyük irəliləyişlər oldu. XIX əsrin bədii mədəniyyətində iki başlıca mərhələni qeyd etmək olar: romantizm mərhələsi (yüzilliyin I yarısı) və dekadans mərhələsi (50-ci illərin sonundan I Dünya müharibəsinə qədər). “Romantizm” anlayışı bədii cərəyan olmaqdan çox-çox əvvəl təşəkkül tapmışdı. XVIII əsrə qədər “romantik” epiteti roman dillərində yazılmış bədii ə sərlərin üslub xüsusiyyətlərini ifadə edirdi. Bunlar roman, romans, cəngavərlər haqqında poemalar idi. Romantizmin təşəkkülü mürtəce burjua həqiqətləri üzərində ədalətli cəmiyyət qurmaq ideyalarını təbliğ edən maarifçilik ideyalarının naümidliyi ilə bağlıdır. Romantizmin çiçəklənməsi XIX əsrin 20-30-cu illərinə təsadüf edir. Romantizmin yaradıcı metodunu bütün incəlikləri ilə təzahür edən kinayə (yüngül və acı) təşkil edirdi. Sentimentalizmin xəttini davam etdirən romantizm hiss, həyəcan və ehtiraslara üstünlük verirdi. Bu ruhda yazılmış əsərlər öz parlaqlığı və orijinallığı ilə fərqlənirdi. Burada melanxoliya, “bəşəri kədər”, gözəl keçmişə nastalgiya hisslərlə zəngin olurdu. Əsərin qəhrəmanı ilə ətraf mühit arasındakı faciəvi ziddiyyət ədəbiyyat, musiqi və rəngarlıqda aparıcı mövzu idi. Tənhalıq motivi bir çox yazıçıların, Bayron, Heyne, Şelli, Stendalın yaradıcılığında başlıca yer tutub. Musiqi sənətində gözəlliyi duymağın sıxıntı, kədərlə təzahürü Şuman, Ş ubert, Berlioz yaradıcılığında üstünlük təşkil edirdi. Romantizm əvvəlcə Fransanı, daha sonralar Avropanı lərzəyə salan nəhəng sosial çevrilişlər cəmiyyət tərəfindən sakit qarşılanmadı, inqilabdan ümidi boşa çıxan ictimai psixologiyaya güclü təsir göstərdi. nsanın zahiri həyatına olan maraq onun emosional, mənəvi aləminə olan maraqla əvəz olundu. 30 Mədəniyyət və incəsənətdə insana, bir tərəfdən yanaşma yeni bir istiqamətlə əvəz olundu. Mədəniyyət və incəsənətdə insana, bir tərəfdən yanaşma yeni bir istiqamətlə əvəz olundu. Bu özünü öncə romantizmdə daha sonralar realizmdə göstərdi. Romantik sənətə aşağıdakı xüsusiyyətlər xasdır: burjua gerçəkliyinə qarşı nifrət; burjua maarifçiliyinə və klassisizminin rasionalist prinsiplərindən qəti surətdə imtina edilməsi və s.idi. Romantizmin mənəvi – estetik pafosu insan ləyaqətinin təsdiqi, mənəvi – yaradıcı həyatının özünüqiymətləndirilməsi ilə bağlı idi. Bütün bunlar sonra azadlığa can atan romantik qəhrəman obrazlarında öz əksini tapmışdır. Almaniyada təşəkkül tapan romantik dünyagörüşü və romantik estetikası tezliklə bütün Avropaya yayılır. O, mənəvi mədəniyyətin bütün sahələrini – ə dəbiyyat, musiqi, teatr, humanitar elmlər, plastik incəsənəti əhatə edir. XIX əsrin I yarısında Avropada romantik fəlsəfə mövcud idi. ohann Qotlib Fixte (1762-1814), Fridrix Vilhelm Şellinq (1775-1854), Artur Şopenhauer (1788- 1860) və b. Romantizmin zirvəsini Ernst Toedor Amadey Hofman (1776-1822) yaradıcılığı təşkil edir. Alman romantizminin bu görkəmli yazıçısı, həm də istedadlı musiqiçi, karikatura ustası idi. Onun əsərlərinə dramatizm və sarkazm, lirika və qrotesk kimi keyfiyyətlər xasdır. Həqiqət və fantastika aləmi ilə qarşılaşaraq Hofman fantastikanı kinayə ilə təhlil edir. ngiltərədə lirik romantizmin görkəmli nümayəndəsi Corc oel Qordan Bayron (1766-1824) oldu. Bayron əsərlərinin mərkəzində qəmgin əhval-ruhiyyəli obraz sivil cəmiyyətindən Şərqə doğru cəhd göstərərək ehtiras və coşqun hisslər axtarır. Özünün şərq poemalarında “Korslar”, “Abidoslu gəlin”, “Lara” əsərlərində Bayron zülmə qarşı fəal mübarizə aparır. O həm də fəlsəfi poemaların müəllifidir. “Manfred”, “Don Juan” məhz belələrindəndir. Bu əsərində o, öz idealını – siyasi azadlığa cəhd göstərən obrazı tərənnüm edir. Fəal humanizmi və peyğəmbərcəsinə uzaqgörənliyi onu bütün Avropada tanıtmışdır. ngilis romantizminin digər nümayəndəsi c.Kits və P.B.Şelli hesab edilir.
31 XIX əsrdə Fransa ədəbiyyatında mütərəqqi romantizmin görkəmli nümayəndələri V.Hüqo və Jorj Sand hesab edilir. Viktor Hüqo (1802-1885) çox çətin və mürəkkəb inkişaf yolu keçmişdir. Hüqo yaradıcılığında azadlıq və təbiiliyi tərənnüm edirdi. Bütün bu tələblər Viktor Hüqonun “Kromvel” pyesində öz əksini tapıb. Onun məşhur romanlarından “Paris Notrdam kilsəsi”, “Dəniz əməksevərləri”, “Gülən adam”, “Səfillər” bəşəri ə həmiyyət kəsb etdi. Çünki burada XIX əsrin ən kəskin sosial problemləri əksini tapırdı. Yazıçının son romanı olan “Doxsan üçüncü il” Fransa inqilabına həsr edilir. Romantizmdə demokratik cərəyanın görkəmli nümayəndəsi Jorj Sanddır (əsil adı Avrora Dyüdevandır, 1804-1876). Onun əsərlərinin əsas motivi sosial məsələlərdir. “ ndiana”, “Valentina”, “Leliya”, “Jak” adlıı romanlarında qadının ailə və cəmiyyətdəki vəziyyəti ilə əlaqədar problemlərə toxunulur. Onun bir çox ə sərləri tərcümeyi-hal məzmunludur. Almaniyada romantik operanın ilk nümayəndəsi E.T.A.Hofman (“Undina” operası) və K.M.Veber (1786-1826) idi. K.M.Veber alman milli opera sənəti uğrunda mübarizə apararaq bu xalqın azadlığı və ölkənin birləşməsini əsərlərində təcəssüm etdirirdi. 6.2. XIX əsr Rus mədəniyyəti Rus mədəniyyəti tarixində XIX əsr xüsusi yer tutur. Bu əsr rus mədəniyyətində indiyədək görünməmiş sıçrayış edərək, elm, təhsil, incəsənət, maarif, fəlsəfə, ədəbiyyat sahəsində qüdrətli sənətkarlar yetirmişdir. XIX əsrdəki ictimai həyat, reallıqlar bu dövrün ədəbiyyatında da əks etdirilirdi. Ədəbiyyatda başlıca istiqamətlər klassisizm, sentimentalizm, romantizm idi. Realizm bunların içərisində daha qabarıq təzahür edirdi. Sentimentalizmin görkəmli nümayəndəsi yazıçı və tarixçi haqqında yuxarıda söhbət açdığımız N.M.Karamzin idi.
32 Rus relizminin banisi dahi A.S.Puşkin (1799-1837) hesab edilir. Rus ə dəbiyyatının qızıl əsri, məhz onun adı ilə bağlıdır. O, rus ədəbiyyatında yeni istiqamətin, abı-havanın müəllifidir. Rus mədəniyyəti dünya sivilizasiyasına məhz Puşkinin adı ilə daxil olmuşdur. Puşkinin sələfləri ondan sonra rus ədəbiyyatını qoruyub saxlayaraq, daha da zənginləşdirdilər. Belələrindən biri M.Y.Lermontov (1814-1841) idi. XIX əsr rus ədəbiyyatının qızıl dövrünün digər əzəmətli nümayəndələri .S.Turgenov (1818-1883), .A.Qonçarov (1812-1891), M.E.Saltıkov-Şedrin (1826-1889), A.N.Ostrovski (1823-1886), şairlər N.A.Nekrasov (1821-1878), F. .Tyutçev (1803-1873), A.A.Fet (1820-1892) və b.hesab edilir. A.N.Ostrovski öz ə sərlərində Qoqolun “natural məktəbi”ni davam etdirir. Onun “Gəlirli yer”, “Tufan”, “Canavar və qoyunlar”, “Cehizsiz qız” və s. povestlərində ticarət aləminin incəlikləri tədqiq olunur. Ostrovski dramaturgiyası rus realist teatrının təşəkkülündə əhəmiyyətli rol oynamışdır. Rus ədəbiyyatının qızıl dövrünü yekunlaşdıraraq digər iki nəhəng L.N.Tolstoy (1828-1910) və F.M.Dostoyevski (1821-1881) mədəniyyətin əlçatmaz zirvəsini təşkil etdi. XIX əsrin ilk onilliyi rus memarlığında klassisizmin yekunlaşması və ampir (frans.empire – imperiya, dövlətin qüdrətini təzahür etdirən) üslubunun tətbiqi ilə səciyyələnir. Dövrün memarlığının xarakterik xüsusiyyəti, iri memarlıq ansambllarının yaradılması idi.
Azərbaycan dilində
1. Mədəniyyət, problemlər, perspektivlər. III h. B., 2002 2. Məmmədova Maral. Mədəniyyət nəzəriyyəsi. B., 2003 3. Şükrov A. Kulturologiya dərslik. B., 1998 33
4. Алпатов. Всеобшая история исскуства. М-л, 1948 5. Веремьев А.А. Введение в культурологию 6. Грибунина Н.Г. История мировой художественной культуры. В 4 ч. – Тверь
, 1993 7. Драч. Культурология в вопросах и ответах. 8. Кондаков И.В. Введение в историю русской культуры. М., 1997 9. Культурология. История мировой культуры. Учебник Под ред.проф. А .Н.Марковой. М., 2000 10. Культорология. Краткий тематический словар. Ростов – на-Дону. 2001
11. Мещеряков История Российской культуры. Имена и факты. 15-20 вв. М ., 2000 12. Петрухинцев Н. 20 лекций по истории мировой культуры. М., 2001
34
Mədəniyyətlə bağlı olan anlayışlardan biri də “sivilizasiya”dır. Bu termin latın dilindəki “sivilis” sözündən götürülərək “vətəndaş”, “mülk”, “dövlət” mənalarını ifadə edir. Dilimizdə bu termini çox vaxt “inkişaf”, “tərəqqi” mənalarında işlədirik. Əlbəttə, “sivilizasiya” anlayışı özünün ilkin mənasında məhz bu məzmunu, yəni “tərəqqi”ni ifadə edir. Çox zaman bizə elə gəlir ki, “tərəqqi” yalnız müasiri olduğumuz bu günə aiddir. Amma əslində tarix boyu mədəniyyət və sivilizasiya anlayışları bir-biri ilə bağlı olmuşdur. Məsələn, qədim sivilizasiyalar haqqında şahidlik edən abidələr bunun bir daha canlı nümunəsidir. Bəzən isə, sivilizasiyanın modern texnikası ilə bağlılığına güvənilir. Əslində sivilizasiya ilk növbədə insanların şüurunda, beynində olmalıdır. Məhz bu xüsusiyyətinə görə görkəmli filosof .Kant qeyd edirdi ki, sivilizasiya insanın öz həyatı və davranışını nizama salandan sonra başlayır. Sivilizasiya inkişafın ən yüksək mərhələsi, eyni zamanda, süqutun başlanğıcıdır. Bunu sübut etmək üçün tarixi mərhələlərin bir-birini əvəz edərək süqutlarının nümunəsi kifayətdir. Belə ki, onların süqutuna səbəb bu mərhələlərin özünəxas ən yüksək inkişafı, xüsusilə, təsərrüfatın tərəqqisi idi. Tarixi inkişaf prosesinə uyğun olaraq sivilizasiyaların da formaları mövcuddur: quldarlıq, feodalizm, kapitalizm və s. Mədəniyyət və sivilizasiya anlayışlarını müxtəlif aspektlərdən tədqiq edənlərin hamısını bir nöqteyi-nəzər birləşdirir ki, bu da bir neçə məqam ilə izah edilir. Bunlar ilk növbədə aşağıdakılardır: birincisi “mədəniyyət” anlayışı “sivilizasiya” anlayışına nisbətən daha genişdir. Bütöv bir sistem kimi mədəniyyət iki formada anlanılır: maddi mədəniyyət və mənəvi mədəniyyət. Mədəniyyətin bu iki formaya bölünməsi iki mühüm istehsal – maddi və mənəvi istehsalın mövcudluğuna uyğundur. Maddi mədəniyyət insanın maddi-istehsal fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edir. Buraya əmək vasitələri, yaşayış və gündəlik məişət əşyaları, geyim, nəqliyyat vasitələri və s. aiddir. 35 Mənəvi mədəniyyətə isə, mənəvi istehsal sahəsi və onun nəticələri, məhsulları aid edilir. Buraya şüurun bütün sahələri – elm, mənəviyyat, tərbiyə və maarif, hüquq, fəlsəfə, incəsənət, ədəbiyyat, folklor, din və s.aiddir.
1. Mədəniyyət tarixi və nəzəriyyəsi. B., 2010 2. Kulturologiya. Dərslik. ADM U-nun “Mədəniyyətşünaslıq” kafedrasının nəşri. B., 2003.02 3. Mədəniyyət, problemlər, perspektivlər. Elmi məqalələr toplusu. B., 2001 4. Mədəniyyətin aktual problemləri (ADM U-nun “məd. tar. və nəzər” kafedrasının elmi məqalələr toplusu). B., 2000 5. Mədəniyyət nəzəriyyəsinin öyrənilməsinə dair metodik göstərişlər (S.Şahhüseynova). B., 1999 6. Mədəniyyət, problemlər, perspektivlər. III h. B., 2002 7. Şükrov A. Kulturologiya dərslik. B., 1998
8. Азимов К. Ценностный мир человека в религиозно-философской доктрине
зароастризма. Б., 1991 9. Арнольндов А. Введение в культурологию. М., 1998 10. Веремьев А.А. Введение в культурологию 11. Введение в культурологию (под.ред.Е.В.Попова). М., 1995 12. Культурология. История мировой культуры. Учебник Под ред.проф. А
13. 15. Культурология (сост.А.А.Радугин). М.,1999 Yüklə 227,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|