Microsoft Word 013 t?z? yoxlanilan Kitab-Huquqi t?f?kkurun sosial detertminantlar? v? huquqi d?rketm?nin metodlar?doc
Yüklə 0,81 Mb. Pdf görüntüsü
|
108 səmərəsiz işləyəcək, dəyərli və dəqiq məlumatlar əldə edə bilməyəcəkdir» 56 . Elmi idrak metoduna əsaslanaraq elmi tədqiqatda düzgün istiqamət götürmək, vaxta və enerjiyə qənaət etmək yolu ilə həqiqətə daha rasional .yolla çatmaq olar. Fransız riyaziyyatçısı Laplas qeyd edirdi ki, müəyyən metoddan istifadə edərək kəşf etmiş alimin istifadə etdiyi metodu öyrənmək elm üçün heç də onun kəşfindən az əhəmiyyətli deyildir 57 . Elmi idrak metodunun seçilməsi tədqiqat obyektinin xarakterindən asılı olaraq müəyyən edilir. Məsələn, spektral analiz metodu ancaq şüalandıran cisimlərdə, hibridləşdirmə metodu ancaq bioloji obyektlərdə tətbiq olunur. Eyni zamanda, biliyin müəyyən obyektlərinə tətbiq olunan metodlar başqa elmi bilik obyektlərinə də şamil edilə bilər. Bu mənada elmin inkişafında iki meyl mövcuddur: elmlərin differensiyası, yəni elmlərin şaxələnməsi və inteqrasiyası, yəni elmlərin birləşməsi proseslərindən asılı olaraq metodların bir elm sahəsindən digərinə tətbiq edilməsi baş verir. Bu mənada kimyəvi metodların geologiyaya (geokimya), biologiyaya (biokimya), fiziki metodların riyaziyyata (riyazi fizika), biologiyaya (biofizika), geologiyaya (geofizika) tətbiqini misal göstərmək olar. Metodun tətbiq sahəsinin başqa elm sahələrinə köçürülmə imkanları eyni zamanda, həm də elmi praktikada istifadə olunan idrak vasitələrindən asılıdır. Bu vasitələrə hiss edənləri (mikroskop, teleskop, gücləndiricilər), düşünənləri (müxtəlif hesablayıcı maşınlar) və təsir edənləri (raketlər, lazer şüaları) aid etmək olar. Idrak prosesində istifadə olunan metodların xarakteri idrak vasitələrinin xarakterindən asılıdır. Məsələn, səma cisimlərinin nisbətən yaxından müşahidəsi Qalileyin teleskopu kəşf etməsindən sonra mümkün oldu. 56 И.П.Павлов. Лекции по физиологии. М., 1952, с.21. 57 О.М.Сечивица. Методы и формы научного познания. Изд. «Высшая школа», М., 1972, с.4. 109 T.Pavlova görə ictimai və maddi gerçəklikdə heç bir metod yoxdur, burada ancaq obyektiv qanunlar vardır. Metodlar ancaq insanın başında, onların şüurunda və deməli, insanların şüurlu fəaliyyətində mövcuddur. Buna görə də metod obyektiv dialektikanın inikası kimi götürülən subyektiv dialektikanın mühüm kateqoriyalarından biridir 58 . Beləliklə, metod insan tərəfindən subyektiv məqsədlə yaradılsa da, həmin məqsədin özü obyektiv amillərlə işləndiyindən insanın fəaliyyət üsulları yalnız subyektiv momentləri deyil, həm də obyektiv qanunları, xassələri və münasibətləri də əks etdirir. Əhatə etdiyi hadisələrin miqyasından asılı olaraq metodların ümumilik dərəcəsi müxtəlif olur: 1.Konkret prosesin bütün mərhələlərində tətbiq olunan ən ümumi dialektik metodlar. 2. Elmi idrak prosesinin bir sıra bilik sahələrində tətbiq edilən ümumi metodlar. Bura təhlil və sintez, induksiya və deduksiya, eksperiment və müşahidə, analogiya və modelləşdirmə və s. daxildir. 3. Ancaq müəyyən bir elmin hüdudlarında tətbiq olunan xüsusi metodlar, məsələn, riyaziyyatda - riyazi induksiya metodu, biologiyada - hibridləşdirmə metodu və s. İdrakın ən ümumi metodu təbiətin, cəmiyyətin və təfəkkürün tədqiqi üçün eyni dərəcədə ümumi olan materialist metoddur. Ancaq, dialektik metod nə qədər ümumi xarakter daşısa da konkret elmlərin xüsusi metodlarını əvəz edə bilmir. Təbiət elmləri öz inkişafında təbii elmi biliklər zəminində meydana çıxan bir sıra fəlsəfi problemlərlə qarşılaşır. Ancaq, onları təbiət elmlərinin üsul və vasitələri ilə həll etmək mümkün deyildir. Bunu fizikanın fəlsəfi problemləri misalında aydınlaşdırmaq olar. Məsələn, əgər fizik hər hansı bir deferensial tənliyi inteqrallaşdırmağı və onun həllinin fiziki mənasını aydınlaşdırmağı qarşısına məqsəd qoyursa, bu zaman 58 Т.Павлов. Основное в учении И.П.Павлова в свете диалектического материализма. М., 1958, с.105. 110 nəzərdən keçirilən problemin fəlsəfi deyil, fıziki-riyazi xarakterli olması üzündən onun həlli üçün fiziki vasitələr və riyazi düsturlar kifayət etmədiyindən fəlsəfənin köməyinə bilavasitə ehtiyac olacaqdır. Fizikanın fəlsəfi problemləri öz məzmununa görə eyni zamanda fəlsəfi xarakterli olub, bir tərəfdən fəlsəfi səbəbiyyət, zərurət, qanunauyğunluq məsələləri ilə, digər tərəfdən isə fəlsəfənin əsas məsələsinin qneseloji tərəfinin - idrak prosesində obyekt və subyektin münasibəti məsələsinin aydınlaşdırılması və obyektiv aləmin dərk olunması problemləri ilə bağlıdır 59 . Təbiətşünaslıq üçün fəlsəfənin nəzəri-metodoloji əhəmiyyəti böyükdür. Məsələn, eksperimentlərin birində özünü hissəcik kimi aparan elektron, digər halda özünü dalğa kimi aparırdı. Dialektik metoda arxalanaraq fiziklər sübut etdilər ki, elektronun təbiəti ziddiyyətlidir, o korpuskulyar - dalğa təbiətlidir. Qeyd edilməlidir ki, ümumi metodların bir çoxu ən ümumi metod kimi bütün elmlərdə tətbiq olunur. Təhlil və sintez, induksiya və deduksiya, tarixi və məntiqi olan ümumi metodlar dialektik metoddan ayrılıqda deyil, onunla birlikdə təsir göstərir. Ancaq, dialektik metod təşəkkül tapanadək (məsələn, təhlil və sintez) bir-birindən ayrılıqda tətbiq edilmişdir. Onlar bir-birinə qarşı qoyularaq bir-birindən asılı olmadan tətbiq olunmuşdur. Eyni sözləri elmi idrakın başqa metodları haqqında da demək olar. Ümumiyyətlə, qeyd edilməlidir ki, tədqiqat prosesində bütün metodlar vəhdətdə tətbiq olunmalıdır. 59 Сб. «Философия естествознания», М, Политиздат, 1966, с.21-22. Yüklə 0,81 Mb. Dostları ilə paylaş:
|