139
İslam hüquq sistemi belə hesab edir ki, hakimiyyətin
əsası dini göstəricilərin həyata keçirilməsindən ibarətdir.
Müsəlman hüququna görə ruhani və dünyəvi hakimiyyət vahid
hakimiyyətlərdir. Müxtəlif sosial qruplar ruhanilərlə dünyəvi
əyanlar arasında, ərəb işğalçıları ilə itaət edilən xalq arasındakı
ziddiyyətlər islamda müxtəlif istiqamətlərin, hüquqi ideyaların
irəli sürülməsinə səbəb olur.
İslamda yuxarıda qeyd olunan hüququn əsas mənbələrinin
tətbiqi ilə və ümumiyyətlə konkret hüquq normalarına
münasibətdə yaranmış İslamda hüquq məktəbləri adlanan fiqh
məzhəbləri ortaya çıxdı. İslamda şiə və sünni məzhəblərinin əsas
hüquqi mənbə kimi Qurani-Kərimə söykənməsi səbəbindən onlar
arasında heç bir uyğunsuzluq olmadığı üçün heç bir köklü fərq də
yoxdur.
İslam dini dəyərlərinə yeyələnmiş azərbaycan xalqı
müstəqilliyini əldə etdikdən sonra öz mədəni irsinə, dilinə və
mənəvi dəyərlərinə qayıtdı. Ölkəmizdə bu prosesin gedişində
əlbəttə ki, müəyyən ziddiyyətli məqamlar olmuşdur. İctimai
siyasi həyatda baş verən hadisələr bir daha təsdiq edir ki, milli-
mədəni irsin, dini əsaslarla bağlı mənəvi dəyərlərimizin
yenidən bərpası son dərəcə çətin bir proses olmuşdur.
Cəmiyyətimizin yaşadığı bazar iqtisadi münasibətlərinin
formalaşdığı keçid dövründə mənəvi dəyərlər probleminə
diqqətlə yanaşılmalıdır. Xalqımız arzu etdiyi azadlığı
qazandıqdan sonra öz milli dəyərlərinə qayıtması üçün əlbəttə
ki, bu sahədə əsrlər boyu topladığı təcrübəyə, ənənələrə
qayıtmalı, keçmiş mədəni və mənəvi irsin müsbət tərəflərini
qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Ulu babalarımızdan bizə miras
qalmış, nəsillərə xidmət etmiş milli mənəvi dəyərlərimiz
müasir nəsillər üçün yeni iqtisadi-siyasi münasibətlərin
qərarlaşdığı bir dövrdə istifadə edilə bilər, çünki
cəmiyyətimizin topladığı təcrübənin öyrənilməsi yeni nəslin
təfəkkür və davranış mədəniyyətinin formalaşması prosesinin
əsasını təşkil edir.
140
Bu gün Azərbaycan müsəlman ölkələri üçün xarakterik
olan, sosial-psixoloji əhəmiyyət kəsb edən varislik mexanizmi
vasitəsi ilə keçmişin gözəl əxlaqi və hüquqi dəyərləri ilə
yanaşı, o dövrün sosial bəlası olan çoxarvadlılıq, müvəqqəti
qeyri qanuni nikah, qızların kiçik yaşlarından məktəbdən
çıxarılıb ərə verilməsi, dini təəssübkeşlik kimi əməllər də öz
əməli fəaliyyət formasını almağa çalışır. Belə mənfi xarakterli
əməllərin müasir cəmiyyətimizə yol tapmaması üçün mübarizə
aparılmalıdır.
Hazırda hüquq yaradıcılığı hüquqi şüurun sosial həyatını
əks etdirən informasiya xidməti tələb edir. Cəmiyyətdə baş
verən neqativ hadisələr və bu əsasda yaranmış ictimai sistemin
dağılması təhlükəsi ictimai münasibətlərdən irəli gələn
deformasiyanın xarakterindən asılı olaraq əlbəttə ki, əvvəlcə
sosial institutlarda sosial norma və dəyərlər əsasında tədqiq
edilməlidir. Əgər sosial institutlar fəaliyyətdən qalarsa,
cəmiyyəti idarə etməli olan dəyərlər, o cümlədən, normativ
hüquqi sistem dağılarsa, onda şübhəsiz ki, insanlar iştirakçısı
olduğu sosial mühitdə öz vəzifələrini və hüquqlarını yerinə
yetirə bilməzlər. Belə bir ictimai iqtisadi və siyasi böhran
zamanı qanunlar qəbul etmək və onu tətbiq etməklə cəmiyyəti
dağıdıcı təsirdən qorumaq üçün əsas problemdir. Belə bir
mühitdə baş verən dağıdıcı deformasiyanın səbəbləri
araşdırılmalıdır. Bu deformasiya ilə bağlı olan səbəbli əlaqə,
sosial determinantlar, başqa təbii proseslər və onların inkişaf
mexanizmi araşdırılmalıdır. Əgər bu cür proseslər idarəetmədə
yol verilən səhvlərlə, yəni daha çox subyektiv xarakterli
neqativ hallarla bağlıdırsa, siyasi, iqtisadi, təşkilatı və hüquqi
tədbirlər həyata keçirməklə, sosial proseslərin inkişafına mane
olan tərəfləri neytrallaşdırmaqla onu öz əvvəlki vəziyyətinə
qaytarmaq olar. Əksinə, əgər cəmiyyətdə baş verən iqtisadi və
siyasi böhranı yaradan deformasiyalar cəmiyyətin quruluşu ilə
bağlıdırsa, belə dərinləşən deformasiyaları ancaq cəmiyyəti
kökündə dəyişdirməklə, yəni iqtisadi və siyasi sahədə
141
yenidənqurma tədbirləri həyata keçirməklə həll etmək olar.
Yeni modelə əsasən, cəmiyyəti ictimai istehsalı qurmaqla,
işsizliyi aradan qaldırmaqla,
əhalinin rifah halını
yaxşılaşdırmaqla neqativ proseslərdən, böhran vəziyyətindən
xilas etmək olar.
Böhranlı sosial həyatı hüquqi qadağalar qoymaqla,
məcburiyyət tədbirləri tədqiq etməklə normal hala gətirmək
olmaz. Postsovet məkanında baş verən deformasiyalar
dərinləşərək ölkəni böhrana gətirib çıxardı. Bu böhran
cəmiyyətin sosialist idarəetmə modelini dağıtdı.
Qanunvericiliklə bağlı olan institutlar öz funksiyalarını yerinə
yetirə bilmədilər. Bunun nəticəsində sosializmin iqtisadi və
siyasi əsaslarını qoruyan bir sıra hüquq normaları qanundan
çıxarıldı...
Təfəkkür prosesi tədricən formalaşır və bunun üçün
müəyyən tələblər vardır. Varislik prinsipinə uygun olaraq
iqtisadi təfəkkürün ən yaxşı nümunələrinin qorunub
saxlanması, müasir dünya təcrübəsi əsasında qabaqcıl xalqların
malik olduqları ugurların öyrənilməsi, ölkəmizə aid olan tarixi
mədəni ənənələrin, iqtisadi-sosial inkişafın mühüm cəhətlərinin
öyrənilməsi, ölkəmizdə baş verən iqtisadi böhran halları,
onların sosial-siyasi hadisələrlə səbəbli əlaqəsinin təhlil edilib
öyrənilməsi, bütün qabaqcıl iqtisadiyyata malik olan ölkələrdə
iqtisadi problemlətin təhlil edilib öyrənilməsi və öyrənilən
nəzəri biliklər əsasında iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi
lazımdır.
Müasir elmi idarəetmənin əsasını təşkil edən vasitələrdən
biri innovasiyaların, yəni yeniliklərin idarə edilməsidir.
Innovasiyaların idarə edilməsi muxtəlif marketinq,
planlaşdırma, təşkiletmə, nəzarət kimi funksiyaların həyata
keçirilməsindən ibarətdir.
İdarəetmə prosesi istehsal
prosesindən başqa, elmi tədqiqat, təcrübi konstruktor fəaliyyəti,
satış, maliyyə və reklam kimi sahələri əhatə edir. Idarəetmədə
siyasi hüquqi tədbirlər də həyata keçirilir. Bu istiqamətdə
142
aşağıdakı tədbirlər: işsizliyin aradan qaldırılması və bu əsasda
əhalinin məşqulluğunun təmin edilməsi, qiymətlərin
stabilliyinin dövlət səviyyəsində həlli, əhalinin sosial
müdafiəsinin təmin olunması, əmək haqlarının tənzimlənməsi,
imkansız ailələrə yardımların verilməsi, sosial sığortaların
verilməsi, təhsildə və səhiyyədə inkişafa nail olunması,
kadrların təkmilləşdirilməsi həyata keçirilməlidir.
Regionlarda bazar ücün əmtəə istehsalını genişləndirmək
ücün aşağıdakı məsələləri həll etmək lazımdır: bəzi istehsal
sahələrində səhmdar cəmiyyətlərinin və şirkətlərin yaradılması;
müəyyən müəssələrin icarəyə verilməsi və ya satılması; başqa
pespublikalarla istehsal münasibətləri yaratmaq, firma və
şirkətlərlə müştərək istehlak malları istehsalı təşkil etmək
lazımdır. Eyni zamanda bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmtəə
qıtlığını aradan qaldırmaq üçün istehsal edən kooperativ tipli
müəssisələrin, fermer təsərrüfatlarının yaradılmasına kömək
edilməlidir. Əmtəə istehsal edən orta və xırda müəssisələrin
təşkilinə diqqətin artırılması bazar iqtisadi münasibətlərinin
inkişafına təsir göstərən amillərdəndir. Respublika miqyasında
əmtəə bazar münasibətlərini daha intensiv şəkildə
gücləndirmək üçün istehsalın kombinasiyalaşdırılması üsulu
çox səmərəlidir. Hazırda Azərbaycanın xarici ölkələrə
ixracatında əsas yeri xammal və yarımfabrikatlar tutur.
Xammal ilkin və ya ikinci emaldan sonra, hazır məhsul
formasına salınmadan başqa ölkələrə göndərilir. O cümlədən
pambıq, təmizlənmiş yun, spirt, gön-dəri, tütün və s. tam hazır
məhsul formasına salınmamış halda xarici ölkələrə ixrac edilir.
Ancaq bazar iqtisadi münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə
yüksək gəlir gətirə bilən müəssisələrdə istehsalın
kombinasiyalaşdırılması üsuluna keçmək düzgün olardı.
Hazırda mövcud müəssisələrdə istehsalın kombinasiyalaşması
yolu ilə işləməsi nisbətən az vəsait qoyuluşu tələb edir və hazır
əmtəə istehsal olunur, əmək məhsuldarlığı və rentabelliyin
səviyyəsi artır.
143
Siyasi təfəkkür insanların, sosial qrupların, cəmiyyətin
siyasi təşkili və prinsipləri haqqında və onun təkmilləşdirilməsi
haqqında ideyaların məcmusudur. Materializmə görə,
cəmiyyətdə əvvəlcə siyasi təfəkkür əsasında siyasi model
müəyyən edilir və bu siyasi ideologiyaya uyğun olaraq hüquqi
təfəkkür formalaşır. Yəni, cəmiyyətin ictimai siyasi əsasını
təşkil edən siyasi təfəkkür hüquqi təfəkkürdən əvvəl yaranmış
olur. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, cəmiyyətdə yaranmış
siyasi model hüquqi təfəkkürün çərçivəsi daxilində dərk edilir
və qiymətləndirilir. Məhs iradə aktına əsasən hüquqi təfəkkür
əsasında cəmiyyətin hüquqi mühafizəsi tənzim edilir. Yəni, hər
bir ölkənin siyasi, iqtisadi, hərbi, pul və kredit sistemi, milli və
irqi hüquq bərabərliyi kimi münasibətlərin hüquqi mühafizəsi
ilə bağlı ideyalar əvvəlcə hüquqi təfəkkürdə yaranır və sonra
normativ aktlar əsasında sanksiyalaşdırılır.
Yeni siyasi sistemlə bağlı ideyaların hüquqi təfəkkürün
kateqoriyası kimi formalaşması uzun müddətli bir prosesdir.
Belə ki, məsələn, cəmiyyətimizdə bazar iqtisadi münasibətlərin
formalaşması prosesi bir tərəfdən keçmiş sosializm sistemindən
imtina edilməsi, digər tərəfdən yeni demokratik siyasi rejimə
malik siyasi təsisatların yaradılması uzun müddətli proses
olaraq tədricən baş verir. Göstərilən istiqamətdə bir tərəfdən
Sovet siyasi sistemini qoruyan hüquqi normativ aktların ləğv
edilməsi, o biri tərəfdən yaradılan yeni siyasi təsisatların
hüquqi mühafizəsinin təşkili prosesində əvvəlcə hüququ
təfəkkürün dəyişdirilməsi, nəhayət yeni ideya və prinsiplər
əsasında onun təkmilləşdirilməsi tələb edilir.
144
İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT
1. Щейдяр Ялийев. Мцстягиллик йолу. Тяртиб едянляр Шащлар
Ясэяров, Сялащяддин Хялилов. Бакы, 1997.
2. Щейдяр Əлийевin Азярбайъан Респуликасы Елмляр
Aкадемийасында зийалыларla эюрцшü. 21 сентйабр 1993-ъц ил.
“Мцстягиллийимиз əбядидир” I китаб. Бакы. 1997 .
3. Рамиз Мещдийев. Азярбайъанын инкишаф диалектикасы.
Бакы 2000.
4. Щейдяр Ялийев. Совет ядябиййатынын йцксяк боръу вя
амалы. Бакы 1981.
5. Щейдяр Ялийев. Йени Азярбайъан Партийасынын
йарадылмасынын алтынъы ил дюнц-мцня щяср олунмуш йыьынъагда
нитги. «Халг гязети» 24 нойабр 1998-ъи ил.
6. İlham Məmmədzadə. Qloballaşma və müasirləşmə
şəraitində fəlsəfənin aktüallığı haqqında. Bakı, “Təknur” nəş.,
2009.
7. Məlikova M. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi. Dərslik. Bakı.
Maarif, 1988.
8. Əsədov A İ. Təfəkkürün fəlsəfəsi: epoxal təfəkkür
cəmiyyətin və təbiətin qarşılıqlı münasibətləri kontekstində.
Bakı, 1997.
9. Яфяндийев М. «Сийаси вя щцгуги тялимляр тарихи», Бакы,
«Елм», 2009.
10. Hüseynov H.M. Mühəndis təfəkkürü: texniki yaradıcılığa
evristik yanaşma və onun tarixi tipləri. Bakı, 2008.
11. Seyidov M. N. Qədim dövrün və erkən orta əsrlərdə
Azərbaycanda dövlətciliyin və qanunvericiliyin formalaşması.
Bakı Təknur 2008.
12. Göyüşov Z. Əxlaqi sərvətlər. Azərnəşr, Bakı, 1966.
13. Сямяндяров Ф.Й. Ъинайят щцгугу (Ъинайят вя Ъяза
Мясяляляри). Б., 1994.
14. İldırımzadə Y. Azərbaycan Respublikasının cinayət
hüququnun funksiyaları. Bakı, 1995.
145
15. Tağıyev Ə. T. Şükürov. M. Etnopolitoloğiya, B., 2000.
16. Nəbiyev F.H. Hüquqi təfəkkürün determinantları:
təşəkkülü və nəzəri konsep-siyaları. Bakı, Təknur, 2012.
17. Спиноза Б. «Этика», М., 1932.
18. Бебель А. Женщина и социализм. Госполитиздат,
М., 1959.
19. Лафарг П. «Экономический детерминизм Карла
Маркса». Соцэкгиз, 1938.
20. Дзержински Ф. “Gündəlik və məktublar”. Azərnəşr, B,
1958.
21. Marks və Engеls. Seçilmiş məktublar. Azərnəşr, Bakı,
1955.
22. Спиноза Б. Избранные произведения, Т.1. теорема
51, М., 1957.
23. Çernışevski N.Q. Seçilmiş əsərləri, XIV cild.
24. Makarenko A.S. Kommunist tərbiyəsi haqqında, Bakı,
Azərnəşr, 1954.
25. Paşayev S.Ş. Kommunist əxlaqının nəzəri məsələləri.
“Maarif” nəşriyyatı. Bakı, 1978.
26. Гусейнов А.И. Право как феномен культуры. М.,
Созиум. 2006.
27. Карпец И.И. «Уголовные права и этика. М., Юрид.
литература» 1985.
28. Дурманов Н.Д. Понятие преступления. М., 1948.
29. Пашазадя А.А. Гафгазда Ислам. Б., «Азярняшр», 1991.
30. Бцнйадов З.М. Азярбайъан ВЫЫ-ЫХ ясрлярдя. Б.,
«Азярняшр», 1989.
31. Ялийарлы С. Азярбайъан тарихи (узаг кечмишдян 1870-ъи
илядяк). Б., «Азярбай-ъан» няшриййаты, 1996.
32. Рзаев А.К. Этюды из истории политико-правовых
учений. Б., «Азернешр», 1986.
33. Ебу Зещра М. Ислам Щукуку Методоложиси. (Чевireni
Абдулкадir Шенер), Анкара, 1973.
146
34. Зейдан А. ел-Медщал ли-дирасетии-Шериатил-Исламиййе.
Баьдад, 1969.
35. Танер М. Тащир. Ъеза Щукуку. Ист., 1949.
36. Садатдар М.И. Основы Мусульманского Права. М.,
1968.
37. Ебу Зещра М. Ислам Щцгугунда Суч вя Ъяза (Теръ:
Ибращим Тцфекчи). Ист., 1994.
38. Коволев М.И. Юридические проблемы современной
генетики. «Государство и право» №6. М., 1995.
39. “Speed” qəzeti, 1996. №4. C.7.
40. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Bakı ,”Ağrıdağ”, 1999.
41. Cəlilov M.İqtisadi təfəkkür: fəaliyyət və
müasirlik.”İqtisadiyyat” qəzeti, 10-17 fevral, 2000-ci il, 7 saylı
buraxılış (50).
42. Səttarov M.M. İqtisadi şüur: mahiyyəti, strukturu və
cəmiyyətdə rolu. Bakı. 2000.
43. Essays in Economics. London, 1961.
44. Iqtisadi nəzəriyyə. Bakı ,1993, l hissə.
45. “Respublika” qəzeti. 22 dekabr 1998-ci il.
46. Левитов Н.Д. О психических состояниях человека.
М., 1964.
47.Плеханов Г.В. Избранные философские произведения
в пяти томах. T. II.
48. Уледов А. Структура общественного сознания.
49. Филимонов В.Д. Криминологические основы
уголовного права. Томск. 1981.
50. Гегель. Наука логики. Сочинения Т.В. М.., 1937.
51. Павлов Т. Избр. Философ. Произв. 4-х томах, 3, М.,
1962.
52. Кузнецов И.В. Избранные труды по методологии
физики. Изд. «Наука», М., 1975.
53. Философия. Учебное пособие. Ростов на - Дону,
1998.
147
54. Андреев И.Д. Проблемы логики и методологии
познания. Изд. «Наука», М., 1972.
55. Аристотел Аналитики. М., 1952.
56. Декарт П. Избранные произведения. М., 1958.
57. Стяжин А.И. Формирование математической
логики. М., 1967.
58. Дидро Д. Избранные философские сочинения. М.,
1941.
59. Гегель. Сочинения. Том. ВЫ, М., 1939.
60. Павлов И.П. Лекции по физиологии. М., 1952.
61. Сечивица О.М. Методы и формы научного познания.
Изд. «Высшая школа», М., 1972.
62. Павлов Т. Основное в учении И.П.Павлова в свете
диалектического материализма. М., 1958.
63. Сб. «Философия естествознания», М, Политиздат,
1966.
64. Штофф В.А. Введение в методологию научного
познания. Л., 1972.
65. Рузавин Г.И. Методы научного исследования. Изд.
«Мысль», М., 1974.
66. Гегел. Соч. Том.1, М., - Л., 1930.
67. Дюм. Соч. Том 1, М., 1965.
68. Дынын Б.С. Методы и теория. Изд. «Знание», М,
1966.
69. Быков Б. Научный эксперимент и эксперименталь-
ные методы. Сб. «Не которые проблемы методологии
научного исследования», М., 1968.
70. Быков В.В. Методы науки. Изд. «Наука», М., 1974.
71. Мостапаненко М.В. Философии и методы научного
познания. Ленинздат, 1972.
72. Храмович М.А. Научный эксперимент, его место и
роль в познании. Минск, 1972.
148
73. Славин А.В. Роль мысленного (воображаемого)
эксперимента в возникновении нового знания. Сб., «Очерки
истории и теории развития науки», М., 1969.
74. Глинский Б.А. Грязнов Б.С. и др. Моделирование как
метод научного исследования. М., 1965.
75. Рузавин Г.И. Методы научного исследования. Изд.
«Мысль», М., 1974.
76. Рывкин Р.В. Винокур А.В. Социальный эксперимент.
Новосибирск, 1968.
77. Розов М.А. Проблемы эмпирического анализа
научных знаний. Изд. «Науки», Новосибирск, 1977.
78. Философский Энциклопедический Словарь. М.,
ИНФРА, 1999.
79. Сичивица О.М. Методы и формы научного познания.
Изд. «Высшая школа», М., 1972.
80. Рузавин Г.И. О природе математического знания.
Изд. «Мысль», М., 1968.
81. Яновская С.А. О философских вопросах мате-
матической логики. «Проблемы логики». Изд. АН ССР, М.,
1963.
82. Тимирязев К.А. Жизнь растений. М., 1948.
83. К.Маркс и Ф.Энгельс. Сочинения. Т. 20.
84. В.И.Ленин. ПСС. Т. 29.
85. Герцен А.И. Изб. Философия. Произведения, Т.1, М.,
1948.
86. Штофф В.А. Моделирование и философия. М.-Л..
87. Уемов А.И. Аналогия и модель. «Вопросы
философии», 1962, №3.
88. Сичивица О.М. Методы и формы научного познания.
Изд. «Высшая школа», М., 1972.
89. Брудный А. Модель и его возможности. Сб.
«Проблема модели в философии и естествознании». Изд.
«Илим», Фрунзе, 1969.
90. Журн. «Вопросы философии». №3. 2000.
149
91. Сб. «Логика научного исследования». Изд. «Наука»,
М., 1973.
92. Вахтомин Н.К. Генезис научного знания. Изд.
«Наука», М., 1973.
93. Оруджев З.М. «Научная теория как система
категорий». Развитие теории. Сб. «Диалектика и
методологические проблемы развития науки», Изд. «Элм»,
Б., 1976.
94. Крымски З.С. «Научная проблема». Сб. «Логика
научного исследования». Изд. «Наука», М., 1965.
95. Логика научного исследования.
96. Рокитов А.И. Философские проблемы науки. Изд.
«Мысль», М., 1977.
97. Колнин П.В. Гносеологические и логические основы
науки. Изд. «Мысль», М., 1974.
98. Родинова И.К. О природе интуиции. Сб. «Проблемы
огражения и современная наука», Изд. МГУ, 1967.
99. Əhmədli C. Materialist dialektikanın əsas qanunları
haqqında. Azərnəşr, B., 1967.
100. Дурянов Л.А. Закон в системе философских
категорий. М., Знание, 1973.
101. Рузавин Г.И. Методы научного исследования. Изд.
«Мысль», М., 1974.
102. Карнал Р. Методы научного исследования. Изд.
«Прогресс», М.
103. Методологические основы научного познания. Изд.
«Высшая школа», М., 1972.
104. Терлецкин Я.П. Динамические и статические
законы физики. Изд. МГУ, Г.Мякишев. Динамические и
статические закономерности в физике. Изд. «Наука», М.,
1973.
105. Nəsibov V.N., Məmmədov F.B. Elmi idrakın metodu və
formaları. Maarif nəşriyyatı, 1980.
Dostları ilə paylaş: |