Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCANDA RUS MÜSTƏMLƏKƏÇĠLĠK SĠYASƏTĠ V
100 verilməsini lüzumlu bulurdu. Bu torpaqlardakı köylülər «əskidə olduğu kimi [?] bəylərə tabe rəiyyət halında qalmalıdırlar». Ladinski «xalisə, rəncbər, rəiyyət, nökər» kimi qisimlərə bölünərək müxtəlif Ģəkil və münasibətlər ərz edən xüsusiyyətlərin tamamilə ortadan qaldırılaraq, tək «mülkədar təbəəsi» sifətinin bütün köylülərə təĢmilini (verilməsini) istəyirdi. Eyni zamanda Ladinski köylülərin bir mülkədardan o biri mülkədara keçmək və ya məkan dəyiĢdirmək haqqında olmadıqlarını da müdafiə edirdi ki, bu da «krepostnoyluğun» bariz əlamətlərindən biridir. Ladinskinin bu raportunu müvafiq görən Vorontsov məsələni mərkəzi hökumətə ərz ilə qəbul etdirmiĢ və 1846-cı ilin dekabrın 6-da çıxan qanun, Azərbaycan mülkədarları üçün adəta feodallığın (izmin) həqiqi bəraətini təĢkil etmiĢdir. «Bu bəraət»ə görə - «Yüksək müsəlman təbəqəsi»nin mənsubları əskidən feilən malik olduqları məskun və qeyri məskun yerbrin nəsilbənəsil sahib və malikləri (yiyələri) olur; 1840-cı ildən sonra [Qan islahatı nəticəsində] onlardan alman torpaqlar və mülklər təkrar özlərinə verilir; köylülər dəxi, bəylərə mərbut (bağlı) yarımqul vəziyyətində «mülkədar təbəəsi» olurdu 12 . Bəylər köylüləri sadə, iqtisadən istismar haqqını deyil, eyni zamanda onlar üzərində zabitə və ədalət icracısı haqqını da qazanırdılıar. Ağa vəzifəsini yerinə yetirməyən və qəbahət iĢləyən təbəə köylünü Ģəxsən cəzalandırmaq haqqını almıĢdı. Bu surətlə, 30-40 illik sallantı və tərəddüddən sonra, çarlıq, Azərbaycan «dvoryanstvo»sunu tanıyır və mənsublarına mülkədarlıq haqqını təmin etməklə, özü üçün təsəvvürü qəbul olunan «doğru bir yola» girirdi; gərçi «yüksək müsəlman təbəqəsi»nin fərdən «dvoryanlığı»nı qəbul edən çarizm xristian olmayan bu «dvoryanlara» Rusiyada və Gürcüstanda olduğu kimi, «dvoryanstvo təsisatı və təskilatı» haqqını tanımamaqda sonuna qədər israr etmiĢdir. Azərbaycanda rus müstəmləkəçilik siyasətinin müəyyən dövrünü tənvir (aydınladan) edən bu məlumat, sübhəsiz, məsələn, müəyyən nəticəyə bağlayan bir xülasəyə möhtacdır!... “QurtuluĢ”, sayı 41, mart 1938, Berlin. 12 Köylülərin bu vəziyyəti təfsilən 28. 12. 1847 və 5. 8. 1852-ci illər qərarnamələrində mövcuddur. 101 AZƏRBAYCANDA RUS MÜSTƏMLƏKƏÇĠLĠK SĠYASƏTĠ V Bu dəfə yazdıqlarımıza nəticə bağlayan bir xülasə vəd etmiĢdik. Fəqət, bu sırada əlimizə yeni materiallar keçdi 13 . Bunların verdiyi təlqin ilə çarlığın, caniĢin Vorontsov vasitəsilə Azərbaycan feodalları haqqında tətbiq etdiyi siyasət üzərində bir az da durmaq istədik. 30-40 illik sallantıdan sonra çarlığın Azərbaycanda özü üçün təbii olan «ən doğru yola» gəldiyini və bu yolun da «yüksək müsəlman təbəqəsinin» mülkədarlıq haqqını tanımaq və mənsublarına «dvoryan» kimi baxmaqdan ibarət olduğunu yazdıq. Bu reviĢin (gediĢin, yolun) Rusiya siyasəti üçün nə qədər mühüm və təbiiliyini tamamilə aydınlatmağa yarar. «Materiallar»ın yenicə çap edilmiĢ ikinci cildində diqqətəĢayan materiallar vardır. Bunlar bizə Vorontsov dövründəki «feodallara doğru» istiqamətinin siyasi zərurətilə bərabər idari hikmətini həm də dvoryan və krepostnoy Rusiya üçün təssəvvürü qəbul olan siyasətin ideoloji əsaslarını göstərirlər. 1846-cı il idarəsinin həqiqi müəllifi və bu xüsusdakı icraatında Vorontsovun «sağ əli» general-mayor Ladinski tədbirin lüzumunu izah edən raportunda «yüksək təbəqə»nin imperatorluq üçün əhəmiyyəti məsələsinə təmas ilə zamanına qədər edilən bu sahədəki icraat və xətaları tənqid edərək deyir ki: «50 ilə yaxındır ki, Cənubi Qafqaz Rusiya idarəsindədir. Bu qədər müddətdə qara camaat [ruscası: çern] bir qədəm olsun dövləti mənimsəmək baxımından əlaqə və Ģüurlu bir anlayıĢ əsəri göstərməmiĢdir. Bunların ağlı gözlərindədir. Yüksək təbəqəyə bağlıdırlar. Kiçik bir səbəblə hər hansı namüsaid bir Ģərait daxilində rusların o və ya bu müĢkülata uğrayacaqları sırada bu xalq bir anda bəylərlə ağaların arxasına düĢüb gedəcəkdir. Cənubi Qafqazın çox qismi müsəlmandır; etiqad etdikləri din etibarı ilə bizləri çəkə bilmirlər. Dövlətimiz tərəfindən göstəriləcək ədalətsizlik vüquunda (olanda) bu mühitin sədaqətindən necə əmin ola bilirik? Yüksək təbəqəsi əsrlik haqlarından və imtiyazlarından məhrum edilən bir məmləkətdə isə əmniyyət və asayiĢin kökləĢməsini ummaq necə qəbul olur?... Yüksək təbəqəni qeyri-məmnun buraxmaqla biz, heç bir zaman qara camaatın sevgi və sədaqətini cəlb edə bilmərik, əksinə bu məqsədə yalnız yüksək müsəlman təbəqəsinin bizə bağlılığı ilə nail ola bilirik» 14 . 13 a) “Kolonialnaya politika rossiykoqo tsarizma v Azerbaydjane” [Azərbaycanda rus çarlığının müstəmləkəçilik siyasəti] adındakı “Materiallar” seriyasının ikinci cildi. Moskva – Leninqrad, 1937. SSRĠ Elmlər Akademiyası. b) Gürcüstanın Rusiyaya ilhaqından keçən 100 il münasibətilə 1901-ci ildə Tiflisdə Qafqaz hərbi dairəsi heyəti tərəfindən çıxarılmıĢ “Utverjdeniye russkoqo vladıçestva na Kaffaze”. 14 “Müstəmləkəçilik siyasəti”, cild II, s. 123. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|