Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
104 Prucanovski xanlıq daxilindəki «siyasi intriqalardan» bəhs edərkən, Rusiyadan dönən miralay [polkovnik] Cafərqulu ağanın rusların tatar (türk) mirzələrinə etdiklərini Azərbaycan bəylərinə də edəcəklərindən bəhslə beyinləri təĢviĢə gətirdiyi kimi, məlumat arasında ġəkidən gələrək, həccə getmək bəhanəsilə, yol üzərində imiĢ kimi görünən Əbdüllətif əfəndinin Qarabağ mollaları və bəyləri arasında ġamil hərəkatı lehində propaqanda yapdığı, bu propaqandanın hətta bir dərəcəyə qədər irəlilədiyi dəxi, təsbit edilməkdədir. Bu təbliğatın müvəffəqiyyəti namına bir-birindan küsülü olan Cəfərqulu xanla (ağa) Mehdiqulu xan Qarabağ qazısı Əbdülqasımın dəlalətilə barıĢdırılaraq, rus komandanlığına müraciətlə xanlığın siyasi haqq və hüququnu geri istəmək kimi bir takım düĢüncələrlə toplantılar keçirmək qədər irəliləmiĢ ikən, ruslar onlara sadiq Mirzə Adıgözəl vasitəsilə təkrar iki xanı vuruĢdurmağa müvəffəq olmuĢ və bu surətlə onlara veriləcək naxoĢ tələbin önünə keçmiĢlər 19 . (Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yüksək rus məmurlarının «Rusiyaya sadiq»liyi və «etibarlı»lığından yararlanaraq, Mirzə Camal və erməni məliklərilə çoxlu mal-mülk ələ keçirməkdə suçladıqları Mirza Adıgözəl bəyin bir neçə yerdə qeyd etdikləri bu xəyanətini, Qarabağ qəzasının rəisi podpolkovnik Kulebyakinin əli ilə etdiyini yazmayıb. Sənəddə «Qarabağın yüksək müsəlman təbəqəsi və bəylərinin yuxarıda yazılan toplantılarda olanları izləyərək, onlarda Zaqafqaziya idarəsi, öz hüquqları, müqavilə və b. haqqında yersiz və zərərli Ģeylər görən, həm də yüksək ünvanlara çatmasını istəməyərək o, böyük ustalıq və bacarıqla həm Mehdi və həm də Cəfərlə yaxĢı münasibətdə qalmaqla, kapitan Adıgözəlin vasitəsilə gizli yolla çatdı, bununla da yığıncaqlar qurtardı, müqavilə, ermənilər və b. unuduldu» - yazılıb. «Rusun barmağı» yerində imiĢ, bu gün də yerindədir. Amma indi Azərbaycan Respublikasında baĢqalarının da barmağı vardır. Biz bu barmaqları kəsməyi öyrənməliyik! Sənəddəki «erməni məsələsi»ni də açıqlayaq. Sənədlərdə Rusiya imperiyasının kötək kimi yararlandığı, orta və kiçik görəvli hay adı və soyadı vardır. Bunların çoxu Rusiya, Abxaziya, Tiflis və baĢqa yerlərdən gətirilən qulluqçulardır. Sənədlərdə «AĢağı təbəqə»dən çıxan, Qarabağda rus qoĢunlarının baĢçısı qoyulmuĢ general Mədətovun, eləcə də baĢqa erməni məmurlarının türklərə etdiyi zülmlər haqqında çoxlu faktlar vardır. Qarabağda polis vəzifələrinin haylara verilməsi onların türklərə zülm etmələrinə, bu isə ciddi etirazlara gətirib çıxarırdı. Qasım bəy Zakirin «Xandəmirov çaldı-çapdı mahalı!» - sözləri yada düĢür. Mehdiqulu xanla Cəfərqulu ağanın izlənən söhbətlərində bu məsələlər danıĢılırdr. Rusiya ilə 1805-ci il mayın 14-də bağlanmıĢ Kürəkçay müqaviləsilə Rusiya imperiyasına birləĢdirilmiĢ Qarabağ xanlığının imperiya xəzinəsinə ildə 8 min (çervon) keçirməsi və ġuĢada yerləĢdirilmiĢ bir rus batalyonunu saxlamasının dözülməzliyi və «rəhbər vəzifələrə yerləĢdirilmiĢ ermənilər müsəlmanların yaĢamasına mane olurlar, ən əsası isə qarabağlıların soyları və bəylər üçün ayıb 19 Eyni əsər, s. 16-28. 105 olaraq yerli polis hakimiyyəti ermənilərin əlinə verilmiĢdir, baxmayaraq ermənilər son vaxtlara kimi onların qulu idilər. Onlar Qarabağın bütün müsəlman zadəganları adından imperatora ermənilərin vəzifədən uzaqlaĢdırılması tələbilə müraciət yazmaq istəyirmiĢlər». Kolonialnaya politika rosiyyskoqo tsarizma v Azerbaydcane v 20-60 qq. XIX v. II c. s.29). Jandarm komandanı Viktorovun 1843-cü ildə Tiflisdə 3-cü Ģöbə rəisi və jandarmalar Ģefi Benkendorfa göndərdiyi raportunda eyni mövzunu ələ alaraq, ġamil haqqında aĢağıdakı sözləri yazır: «Nəzərdə tutulmalıdır ki, ġamil, dağlıları üsyana sövq etməsini bilən, bu ağıllı, enerji və cəsur adam bulunduğu dağlıq mövqeyin əhəmiyyət və üstünlüyündən bacarıqla istifadə edərək, istədiyi gün və zamanda, 2.000-dən tutaraq 10.000-ə qədər silahlı dağlıları istədiyi yerə yeridərək, bizi zəif olduğumuz və gözləmədiyimiz zaman və məkanda hırpalamağa hazırdır. Hərəkətli dağlı qövmlərini çelikdən (polad) bir iradə altında birləĢdirərək yeni xilafət təsisinə çalıĢan bu təəssübkeĢ adamın nə kimi vasitələrlə çalıĢdığını göstərmək üçün, əlimə keçən ərəbcə yazılı və Ġbrahim PaĢa tərəfindən ġamilə göndərilən bir məktubu sizə, tərcümə etdirmədən göndərirəm. Yerli müsəlmanlar duymasınlar deyə, buradakı tərcüməçilərimizə göstərməyi belə müvafiq görmədim» 20 . Ladinskinin Vorontsova təqdim etdiyi müfəssəl məruzədə dəxi «ġamil motivi» qabarıq bir Ģəkildədir. Ladinski isbat edir ki, «yüksək təbəqə mənsubları tatmin və təmin olunur və dövlətə sədaqətləri Ģəxsi mənfəətlərinin dövlət mənfəətlərilə birləĢdirilməsi surətilə zəmanət altına alınırsa, o zaman Dağıstandakı üsyan hərəkətləri heç bir surətlə buralara təsir etməz və rus idarəsindəki rifahı görən nüfuz sahibləri əllərindəki neməti Asiya dövlətlərində qətiyyən bula bilməyəcəklərindən yerlərində sakit oturur, sədaqət yolundan ayrılmazlar...» 21 . Meçnikov-Kutaysov, Paskeviç, sonra da senator Qan torpaqların Azərbaycan bəyləri əlindən alınması haqqındakı layihələrini «Asiya məmləkətlərində və islam hüququnda torpaq mülkiyyəti yoxdur» əsasına vəz edirdilər (deyirdilər). Torpaq dövlətindir. Xanların süqutu ilə bu haqq onları fəth edən imperatorluğa keçmiĢdir. Bəylərlə ağalar «mülkün» sahibləri deyil, xanın «vəkilləri» və ya «icarədarlarıdırlar...». Ladinski ilə Vorontsov bu təsəvvürün yanlıĢ və xətalı olduğunu dava etmiĢ, XIII və XIV əsrlərdə Avropada olduğu kimi, ġərqdə də torpaq bəyliyi və mülkiyyətinin təəssüs etdiyini dava etmiĢlər. Dəlil olaraq torpaq əlaqələrinin «xalisə, mülk və tiyul» adları ilə növlərə ayrıldığının və köylülərin də «rəncbər, nökər və rəiyyət» ünvanları ilə müxtəlif Ģəkil daĢıdıqlarını irəli sürmüĢlər. «Rus hakimiyyətinin Qafqazda kökləĢməsi» adlı əsərin 12-ci cildi bu münaqiĢədə Vorontsovla Ladinskinin əsasən haqlı olduqlarını təslim etməklə 20 Eyni əsər, s. 8. 21 Eyni əsər, s. 51. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|