Məhəmməd Əmin Rəsulzadə
Yüklə 1,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
102 Müdafiə etdiyi bu görüĢün Ģübhəsiz və isbatdan müstəqni (uzaq) bir həqiqət olduğunu təsdiq üçün Ladinski 1812-ci ildə Gürcüstan tabeliyində olan Qazax, ġəmĢəddil və Borçalı ağalarının keçmiĢdə valiləri olan Ģahzadə Aleksandrın dəvətinə rəğmən, dövlətə sadiq qaldıqlarını qeyd edir və bunu buradakı ağaların rus idarəsi və himayəsi altında öz mülk, nüfuz və etibarlarından əmin bir vəziyyətdə olduqları ilə izah edir. Ladinski raportunu yazdığı əsnada cərəyan edən hadisələrdən də öz görüĢünü isbat edən vaqeələr zikr edir. O zamanlarda Zaqatala tərəflərində hökm sürən Danial bəy [Ġlisu sultanı] ġamil tərəfinə keçərək üsyan etmiĢdi. Bu sıralarda knyaz Arqutinski-Dolqorukov general ġvartsa göndərdiyi rapotunda Samur boyundakı qitələri (hərbi dəstələri) oradan götürmənin qəbul olmayacağım - çünki belə edilərsə - Danial hərəkatının Qumuqluğa olduğu kimi, ġəki ətrafına dəxi sirayət edəcəyini anladırdı. Ladinski bu vaqeəni «indi də qara camaatın yüksək təbəqə arxasından getdiyinə canlı bir dəlil» olaraq alır. Ladinskiyə görə Arqutinski də «müsəlman əhalinin Danial misalında da göründüyü kimi, haqsızlığa uğramıĢ, mağdur (narazı) və qırğın hər hankı bir bəyin arxasında üsyana hazır olduğu» qənaətində imiĢ. «Hər halda bunu gözdən qaçırmamaq lazımdır ki Ladinski deyir - məhəmmədilərin bizdən din ayrılığı hesabı ilə nifrətdə olduqlarını hesaba alaraq, dost olacaqları mümkün ikən və ortada səbəb yox ikən, yüksək təbəqə təmsilçilərini mağdur etməkdə fayda görmürəm». 15 Eyni mühakiməni biz, Vorontsovun Ģəxsən imperator I Nikolaya yazdığı müraciətdə də görürük. 8 mart 1846-cı il tarixini daĢıyan bir məruzəsində 1841-ci ilə aid Qan təĢəbbüsünü - amansızca hırpalayandan sonra çarlığın bu sınanmıĢ adamı yazır ki: «Bir kərə təsəvvür olunsun - 1812-ci ildə ümumən buralardakı nüfuzumuz nöqtəsindən xüsusən - çox müĢkül bir vəziyyətdə idik. Əskərimiz az idi; alaylarımızın kadroları tam deyildi; ordu, zabitan və əfradı (üzvləri) maaĢlarını vaxtında ala bilmirdilər. Rusiyadan yardım gözləmək qeyri-mümkündü; əski paytaxtımız [yəni Moskva] fransızların əlində idi [Napoleon istilasını qəsd edir]. Gürcüstan belə, həyəcan və qarıĢıqlıq içində idi, Ģahzadə Aleksandr 12 000 ləzgi (Ġmperator - nökər münasibətində olan bir neçə yüksək çar məmurunun iĢlərini keçirmək üçün yazdığı, əhalinin gerçək sayına uyğun olmayan bu rəqəm qarĢı tərəflərin ideoloji savaĢından qaynaqlanmıĢdır. Az sonra Ġmam ġamilin 2000-dən 10.000-dək silahlı dağlı yığa bildiyi yazılıb) ilə Tiflisi təhdid edirdi; iranlılar bu vəziyyətdən istifadə edərək onlardan aldığımız xanlıqları geri almaq təĢəbbüsündə idilər - Abbas Mirzə çoxlu əskər və ingilis topçuları ilə birlikdə Araz boyunda idi. Ġran (Qacar) sevdalıları əlimizdəki vilayətləri dolaĢaraq müsəlmanları kafirlərə qarĢı təhrik edirdilər, zəiflədiyini düĢündükləri Rusiyaya qarĢı hərəkətə 15 Eyni əsər, s. 124. 103 keçməzlərsə, sonradan peĢiman olurlar deyə, bu emissarlar - müsəlmanları Ģah ilə oğlunun müstəqbəl (gələcək) qəzəblətinə uğramamaq üçün ikaz (xəbərdar) edirdilər. Bütün bunlara rəğmən, öz mülk, mənfəət, nüfuz və xüsusiyyətlərini, mövqe və etibarlarını rus idarəsi sayəsində əmniyyət və etibarda görən xanlar, bəylər və ağalar qismən sakit qaldılar, qismən hətta bizə yardım belə etdilər». 16 Vorontsov, bir də bəylərin torpaqları əllərindən alındığı və idarə baĢından atıldıqları Qan zamanını təsəvvür edir və 1812-ci ildəki Ģərait 1841-ci ildə olsa idi halımız nə olurdu - deyə soruĢur və «1841-ci il qanunu ilə guya faydaları düĢünülən «qara camaat», mənfəətləri zərərə uğrayan nüfuz sahiblərinin arxasından gedərək bizi yekparə bir üsyan qarĢısında buraxırdı» - deyə özü də cavab verir. Vorontsovun zamanında - «həm rusun ordusu çox, həm də Dağıstan üsyanından baĢqa, dövləti məĢğul edən bir cəhət yox ikən belə» və 1812-ci ildəki Ģərait 1841-ci ildə olsa idi [müsəlman əhali imkansızlıq üzündən üsyan etməmiĢsə də] bəylərin zabitə iĢlərindən uzaqlaĢdırılması məmləkətin əmniyyət və asayiĢi üzərində çox mənfi bir təsir qoymuĢdur. Məruzənin sonunda Vorontsov təkrar xanlar, bəylər və ağaların «haqq və hüquqlarının» möhkəmləĢdirilməsi lüzumunda israr edir və «bu surətlə deyir - biz yüksək müsəlman təbəqəsini tətmin (razı) etmək surətilə, məmləkətin əmniyyət və asayiĢini irəlisi üçün qətiyyən təmin etmiĢ oluruq». Və əlavə edir: «Bu tədbir dağlarda Ģəxsən ġamil üzərində qazanacağımız ən böyük əskəri zəfərdən daha kəsərli olur» 17 . Ladinskinin də, Vorontsovun da düĢünüĢ və arqumentlərində Dağıstan qəzavatının təsirli olduğunu görürük. Hələ mücadilə halında olan Ġmam ġamilin bu təsiri dövrün siyasi bir çox vəsiqə və təsəvvürlərində görülməkdədir. Eyni Vorontsov onun təsəvvürlərini tənqid edən bəzi dövlət ricalına (məmurlarına) qarĢı «torpaq bəyliyinin islam məmləkətlərində bir sözlə Cənubi Qafqazda dəxi, Avropadakı Ģəklinə yaxın bir tərzdə varlığını isbat» edən sözlərini belə bitirir: «Haiz olduğu siyasi vəziyyəti etibarı ilə bu məmləkətdə, yüksək təbəqənin imtiyazlarına toxunmaq deyil, əksinə o imtiyazları var qüvvətilə qorumaq lazımdır, çünki Dağıstanda kök salmıĢ demokratiya cərəyanına qarĢı ancaq aristokratiya sisteminin təsirilə qarĢı gəlinə bilər». Və əlavə edir ki, «Yazıq ki, bu günə qədər bəhs mövzusu bu demokratiya aktına qarĢı buralarda silah qüvvətindən baĢqa bir tədbir alınmamıĢdır». 18 Yuxarıda Danialın ġamil tərəfinə keçdiyini bir münasibətlə qeyd etdik. 1845-ci ildə Qarabağ haqqında müfəssəlcə raport yazan jandarma müxbiri, kapitan 16 Eyni əsər, s. 67-69. 17 Eyni əsər, s. 69. 18 Eyni əsər, s. 105. Yüklə 1,14 Mb. Dostları ilə paylaş:
|