Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti

CYdvYl №2

ЏmYk rеsursların strukturunun dYyişilmYsi

İşзi hеyYtinin

1. katеqоriyalarıİşзi hеyYtinin strukturu, %KYnarlaşma %-i, +,-hеsabat ili ьзьn plan ьzrYhеsabat ilindY

faktikikезYn

ildYplana nisbYtYnkезYn ilY nisbYtYncYmi 100,0100,0100,0------О cьmlYdYn:Џsas fYaliyyYt ьzrY96,8197,2699,35+0,45-2,09Оnlardan:FYhlYlYr80,2080,4282,35+0,22-0,16qulluqзular16,6116,8417,0+0,23-0,16Оnlardan:rYhbYr işзilYr5,395,265,67-0,13-0,41mьtYxYssislYr11,2211,5811,33+0,36+0,25DigYr fYaliyyYt sahYlYri (qеyri-Ysas)

3,19

2,71

3,15

-0,45

-0,39

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi YmYk rеsurslarının ьmumi hYc­min­dY Ysas fYaliyyYt sahYlYrindY зalışan fYhlYlYrin xьsusi зYkisi kезYn ilY nis­bYtYn 1,93% azaldıьı halda hеsabat ilindY plana nisbYtYn 0,22% artmışdır.

Џsas fYhlYlYrin xьsusi зYkisinin kцmYkзi fYhlYlYrin xьsusi зYkisinY nisbYtYn ьstьn artımı (mYnfi haldır) aşkar еdildikdY bu nеqativ tеndеnsiyanın aradan qaldırılmasını tYmin еdYn tYdbirlYr planı hazırlanır vY оnların hYyata kезirilmYsinY оpеrativ nYzarYt yеtirilir.

İstеhsalın mеxaniklYşdirilmYsi, avtоmatlaşdırılması, avtоmatik idarYеt­mY sistеmlYrinin tYtbiqindY mьtYxYssislYr hYllеdici rоl оynayır. Lakin bununla bеlY istеhsalın tYmYrkьzlYşmYsi vY ixtisaslaşmasına qayьı ilY yanaşılan hallarda оnların xьsusi зYkisinin azaldılmasına nail оlmaq mьmkьndьr. Bizim misalımızda mьtY­xYs­sislYrin xьsusi зYkisi kезYn ilY nisbYtYn 0,25 faiz, hеsabat ili ьзьn plana nisbYtYn 0,36 faiz artmışdır. BеlY bir şYraitdY mьYssisYnin rYhbYrliyi vYzifY maaşlarını yьksYltmYk Ysasında istеhsalatda yеni iqtisadi rYhbYrlik mеtоdlarını tYdbiq еtmYklY idarYеtmY Ymsalının yьksYldilmYsini tYmin еdYn tYdbirlYr gцrmYlidir.

RYhbYr işзilYrin, digYr fYaliyyYt sahYlYrindY işlYyYnlYrin xьsusi зYkisinin hYm plana vY hYm dY kезYn ilY nisbYtYn mьvafiq surYtdY 0,13 faiz, 0,41 faiz vY 0,45 faiz vY 0,39 faiz azalması idarYеtmYnin tYkmillYşdirilmYsi, lьzumsuz ştat­la­rın ixtisar еdilmYsi, habеlY bazar iqtisadiyyatı şYraitindY idarYеtmYnin tYlYb­lYrinY uyьun оlaraq Ysas fYaliyyYtlY mьqayisYdY az еffеktli digYr fYaliyyYt sahYlYrindY işlYrin hYcminin azaldılması ilY izah оlunur.

İstеhsal mьYssisYlYrindY ayrı-ayrı pеşYlYr vY dYrYcYlYr ьzrY fYhlY qьvvYsinY оlan tYlabatın цdYnilmYsi yьksYk kеyfiyyYtli mYhsul (iş vY xid­mYtlYr) istеh­salının зоxaldılmasında hYllеdici rоl оynayır. Bu vY ya digYr tеx­nоlоъi prоsеsi başqa pеşYlYrY yiyYlYnmiş fYhlYlYr yaxud yuxarı dYrYcYlYrdY işlYri aşaьı dYrYcY­lYrdY fYhlYlYr tYrYfindYn icra еdildikdY işlYrin kеyfiyyYti vY YmYk mYhsuldarlıьı aşaьı dьşьr, bYzYn dY işlYrin tYkrar gцrьlmYsi zYruri оlur. MYsrYflYrin vY mYhsulun YmYk tutumunun artmasına baxmayaraq aşaьı kеyfiyyYtdY mYhsul ucuz qiymYt­lYrlY, hYm dY зYtin satıldıьına gцrY istеhsalın еffеktliyi azalır. Aşaьı dYrYcYdY işlYrin icrası yuxarı dYrYcYlYrdY fYhlYlYrY hYvalY еdildikdY YmYk mYhsuldarlıьı vY mYhsulun (işin, xidmYtin) kеyfiyyYti artır. Bu halda YmYk haqqı xYrclYrinin YmYk mYhsuldarlıьına nisbYtYn ьstьn artımına yоl vеrilir ki, bu da mьYssisY ьзьn faydalı оlmur. Buna gцrY dY tYhlil zamanı bьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY, ayrı-ayrı tYsYrrьfat vahidlYri ьzrY fYhlYlYrY оlan tYlYbata dair ьmumi gцstYricilYri tYhlil еtmYklY yanaşı, ayrı-ayrı pеşYlYr vY ixtisas dYrYcYlYri ьzrY fYhlYlYrY оlan tYlYbatın цdYnilmYsi dY tYyin еdilir. TYhlil apardıьımız mьYssisYdY pеşYlYr vY ixtisas dYrY­cY­lYri ьzrY fYhlYlYrY оlan tYlabatın цdYnilmYsinY dair infоrmasiya aşaьıdakı analitik cYdvYldY vеrilir.

• CYdvYl 3

Ayrı-ayrı pеşYlYr vY dYrYcYlYr ьzrY fYhlYlYrin faktiki sayının tYlabatdan artıq оlması vY зatışmamazlıьı

1. 
   PеşYlYrDYrYcYlYrcYmi IIIIIIIVVVI1. ЗilingYr: tYlYb оlunur------264212128---604Vardır------20318013642561tYlabatdan зоxdur (azdır) +,--------61-32+8+42-432. Qaynaqзı:tYlYb оlunur---10517217819247684Vardır---10518410613954588TYlabatdan зоxdur (azdır) +,-------+12-72-43+7-963. Frеzеrзi:tYlYb оlunur---15311810516442582Vardır---18819210112365669tYlabatdan зоxdur (azdır) +,----+35+74-4-41+23+874. cilalayıcı:tYlYb оlunur---1921071306812509Vardır---19419513872---599tYlabatdan зоxdur (azdır) +,----+2+88+8+4-12+905. Dеşikaзan:tYlYb оlunur---141031019422334vardır------103878218290tYlabatdan зоxdur (azdır) +,----14----14-12-4-446.Sair fYhlYlYr:tYlYb оlunur102198167---------464vardır138234105---------477tYlabatdan зоxdur (azdır) +,-+36+36-62---------+10cYmi:tYlYb оlunur1026629317266361233180vardır1386219826125521793084TYlabatdan зоxdur (azdır) +,-+36-41+51-114-84+56-96
   

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi ayrı-ayrı pеşYlYr ьzrY fYhlYlYrY оlan tYlabatın цdYnilmYsi aşaьıdakı kimi оlmuşdur:

1. 
   ЗilingYrlYr ьzrY 561100:604=82,02%
   
2. 
   Qaynaqзılar ьzrY 588100:684=85,96%
   
3. 
   FrеzеrзilYr ьzrY 669100:582=114,95%
   
4. 
   cilalayıcılar ьzrY 599100:509=117,68%
   
5. 
   Dеşikaзanlar ьzrY 290100:334=86,83%
   
6. 
   Sair fYhlYlYr ьzrY 377100:467=80,73%
   

BьtцvlьkdY fYhlYlYr ьzrY tYlabatın цdYnilmYsi 3084100: 3150= 96,98%.

DеmYli, mYhsul istеhsalında hYllеdici rоl оynayan fYhlYlYrY оlan tYlabat bь­tцvlьkdY mьYssisY ьzrY 3,02% (96,98-100), о cьmlYdYn зilingYrlYr ьzrY 17,98%, qaynaqзılar ьzrY 14,04% dеşikaзanlar ьzrY 13,17% vY sair fYhlYlYr ьzrY 19,27% kYsirlY цdYnilmişdir.

Lakin оnu da qеyd еtmYk lazımdır ki, mьasir еlmi-tеxniki inqilab şYraitindY yеni tеxnika vY tеxnоlоgiyaların tYtbiqi, istеhsalın vY YmYyin tYşkilindY mьtYrYqqi ьsullardan istifadY еtmYklY iş vaxtı itkilYrinin azaldılması yоlu ilY iş yеrlYrinin ixtisar еdilmYsi mьYssisYnin fYaliyyYtindY mьsbYt hal kimi qYbul еdilir.

Yеni tеxnikanın vY tеxnоlоgiyaların tYtbiqi ьzrY tYşkilati tYdbirlYri hYyata kезirtmYk ьзьn plan qYrarları hazırlayan zaman ilk nцvbYdY mYhsul istеh­salının зоxalması, оnun kеyfiyyYtinin yьksYlmYsi vY еmal zamanı xammal itki­lYrinin azalması miqdarını hеsablamaqla yanaşı Ysas istеhsal fYhlYlYrinin mьmkьn sayının azalması miqdarı da tYyin еdilir. Џsas istеhsal fYhlYlYrinin mьmkьn sayının fYhlYlYrin ьmumi miqdarına nisbYtYn azalması faizi (Faf) aşaьıdakı dьstundan istifadY еtmYklY hеsablanır:

Faf=

1. Burada: Faf-tYdbirdYn YvvYlki dцvrdYki YmYk mYhsuldarlıьı sYviyyYsi sax­la­nıl­maqla hеsabat dцvrьndY fYhlYlYrin sayının azalması faizini;

t₁t₂-tYdbirin aparılmasından YvvYlki vY sоnrakı dцvrlYrdY mYhsul vahidinin YmYk tutumunu;

m-hеsabat dцvrьndY mYhsul vahidinin miqdarını;

İ_f- tYdbirdYn YvvYlki dцvrdY YmYk mYhsuldarlıьı sYviyyYsini sax­la­nıl­maq­la hеsabat dцvrьndY fYhlYlYrin iş vaxtı fоndunu (nоrma-saat) gцstYrir.

ЏlavY maliyyY rеsursları tYlYb оlunan yеni tеxnikanın tYtbiqi vY mьtY­rYqqi tеxnоlоgiyalardan istifadY yоlu ilY fYhlYlYrin sayının azaldılması ilY mь­qayisYdY sadYcY оlaraq tYşkilati tYdbirlYri (pulsuz) hYyata kезirtmYklY iş vax­tı itkilYrinin azaldılması hеsabına fYhlYlYrin sayının ixtisar еdilmYsi mьYs­sisY ьзьn iqtisadi cYhYtdYn faydalı sayılır. İş vaxtı itkilYrinin ixtisar оlunmasını tYmin еdYn tYşkilati tYdbirlYrin fYhlYlYrin sayının azaldılmasına tYsiri aşaьıdakı dьsturdan istifadY еtmYklY hеsablanır.

F_haf=

Burada:F_haf-fYhlYlYrin sayının hеsablama (şYrti) azalması faizi;

a-YvvYlki dцvrdY iş vaxtı itkisinin faizini;

v-tYşkilati tYdbirdYn sоnra iş vaxtı itkisinin faizini gцstYrir.

FYrz еdYk ki, YvvYlki dцvrlYrdY mьxtYlif sYbYblYrdYn fYhlYlYrin faktiki iş vax­tı itkisi 28% tYşkil еtmiş, hеsabat dцvrьndY aparılan tYşkilati tYdbirlYr nYticY­sin­dY 12%-dYk azaldılmışdır. Bu halda fYhlYlYrin sayının hеsablama azalması 100=22,2% оlur.

İş vaxtı itkilYrinin azaldılmasının fYhlYlYrin sayının ixtisarına tYsirini hеsablamaq ьзьn ilk nцvbYdY YvvYlki dцvrdYki fYhlYlYrin sayından tеxniki, tеxnоlоъi vY digYr tYdbirlYr hеsabına fYhlYlYrin azalması miqdarı зıxılır. İş vaxtı itkilYrinin azaldılması hеsabına fYhlYlYrin azalmasının mьtlYq sayını mьYyyYn еtmYk ьзьn hеsablama (şYrti) azalma faizini başqa tYdbirlYr nYticYsindY fYhlYlYrin azalması miqdarını зıxdıqdan sоnra alınan gцstYriciyY gцrY hеsablanır.

FYrz еdYk ki, tYhlil aparılan mьYssisYnin 2№-li sеxindY Ysas fYhlYlYrin sayı 420 nYfYr оlmuş, tеxniki, tеxnоlоъi vY digYr tYdbirlYr nYticYsindY оnların sayı 24 nYfYr ixtisar еdilmişdir. Bu halda bоşdayanmalar, işY зıxmamaq halları vY digYr iş vaxtı itkilYrinin azaldılması hеsabına fYhlYlYrin sayının azalması 420 nYfYrY gцrY yоx 396 nYfYrY (420-24) gцrY hеsablanır. Bizim misalımızda iş vaxtı itkilYrin azaldılması hеsabının fYhlYlYrin sayının ixtisar еdilmYsi miqdarı 22,2  396:100=6 nYfYr оlur.

Ayrı-ayrı ixtisas dYrYcYlYri ьzrY fYhlYlYrY оlan tYlabatın цdYnilmYsi dY qYnaYtbYxş оlmamışdır. BеlY ki, fYhlYlYrY оlan tYlabatın цdYnilmYsi:

I dYrYcY ьzrY 138100:102=135,3%

II dYrYcY ьzrY 621100:93,8=93,8%

II dYrYcY ьzrY 982100:931=105,5%

IV dYrYcY ьzrY 612100:726=84,3%

V dYrYcY ьzrY 552100:636=86,8%

VI dYrYcY ьzrY 179100:123=145,5% оlmuşdur.

Maraqlı burasıdır ki, aşaьı dYrYcYlYrdY (1-3-cь dYrYcYlYr) fYhlYlYrY оlan tYlabat faiz artıqlaması ilY цdYnildiyi bir şYraitdY yuxarı dYrYcYlYrdY (4-6-cı dYrYcYlYr) fYhlYlYrY оlan tYlYbatın цdYnilmYsi % kYsirdY qalmışdır.

MьYssisYdY зilingYrlYrin sayı 43 nYfYr, dеşikaзanların sayı 44 nYfYr, qaynaqзıların sayı 96 nYfYr tYlabatdan az оlduьu halda frеzеrзilYrin sayı 87 nYfYr, cilalayıcıların sayı 90 nYfYr зоxdur. YьksYk dYrYcYlYrdY fYhlYlYrin sayı 4-cь dYrYcY ьzrY 114 nYfYr vY 5-ci dYrYcY ьzrY 84 nYfYr tYlYbatdan azdır.

Оnu da qеyd еtmYk yеrinY dьşYr ki, bazar mьnasibYtlYri şYraitindY fYaliyyYtdY оlan mьYssisYlYr bazarın tYlYbinY uyьun yьksYk kеyfiyyYtli mYhsul buraxılışı, mYhsul зеşidlYrinin tYkmillYşdirilmYsi vY yеni mYhsul зеşidlYrinin mYnimsYnilmYsi ьзьn daim sYy gцstYrmYlidir. Buna gцrY dY idarYеtmY sistеmi gьnьn tYlYblYri sYviyyYsindY qurulmuş mьYssisYlYrdY yеni pеşYlYr ьzrY, iki vY daha зоx pеşYyY yiyYlYnmiş fYhlY kadrların hazırlanması, fYhlYlYrin ixtisaslarının artırılması planlaşdırılır. TYhlil zamanı fYrdi yоlla, xьsusi şagird briqadalarını tYşkil еtmYklY, istеhsalatdan ayrılmaq vY ayrılmamaqla, yaxud da digYr yоllarla fYhlY kadrlarının hazırlanması ьzrY planın yеrinY yеtirilmYsi цyrYnilir.

Еlmi-tеxniki tYrYqqinin sьrYtlY tYtbiqi zYruri оlan indiki bazar rYqabYti şY­raitindY ixtisaslı fYhlY kadrlarının hazırlanması ilY yanaşı, işlYyYn fYhlYlYrin ixti­sas­larının yьksYldilmYsi dY bцyьk YhYmiyyYt kYsb еdir. İxtisasın yьksYl­dil­mYsi dеdikdY, fYhlYnin цz pеşYsi, yaxud da başqa pеşY dYrYcYsindY biliyinin gеniş­lYn­di­ril­mYsi, dYrinlYşdirilmYsi nYzYrdY tutulur. TYhlil zamanı: a) istеh­sal-tеxniki kurs­ları; b) xьsusi tYyin оlunmuş mYqsYdli kursları; v) qabaqcıl YmYk ьsullarını цy­rY­dYn kursları; q) qabaqcıl istеhsal tYcrьbYsini цyrYdYn kursları tYşkil еtmYklY fYhlY­lYrin ixtisaslarının yьksYldilmYsi ьzrY planın yеrinY yеtirilmYsi tYyin еdilir.

İşзilYrin, xьsusilY dY idarYеtmY funksiyalarını icra еdYnlYrin, mьhYndis-tеxniki işзilYrin, habеlY mьrYkkYb tеxnоlоъi prоsеslYri icra еdYn fYhlYlYrin ixtisas sYviyyYsi оnların yaşından, iş staъlarından, tYhsilindYn bilavasitY asılıdır. Bir qayda оlaraq uzun bir dцvr YrzindY staъı оlan, pеşY vYrdişlYrinY yaxşı yiyYlYnmiş, оrta ixtisas vY ali tYhsili оlan fYhlYlYrin tYrkibindY bu vY ya digYr sYbYblYrdYn işdYn зıxma, YmYk intizamının pоzulması halları qismYn az оlur.

TYhlil apardıьımız mьYssisYdY fYhlYlYrin kеyfiyyYtcY tYrkibini xaraktе­ri­zY еdYn gцstYricilYr aşaьıdakı analitik cYdvYldY vеrilir.

VеrilYn mYlumatlardan gцrьndьyь kimi fYhlYlYrin 67% (34+23+10) 40 yaşdan yuxarı, 56% kişilYr, 64% 10 ildYn зоx iş staъı vY 37% (36+1) оrta, оrta ixtisas vY ali tYhsili оlan цz pеşYlYrinY yaxşı yiyYlYnmiş fYhlYlYrdir. Bunu mьYssisYnin kadr siyasYtindY yaxşı hal kimi qYbul еtmYk оlar.

FYhlYlYrin pеşY vY ixtisas sYviyyYlYrinY gцrY tYhlil zamanı ayrı-ayrı pеşYlYr vY ixtisas dYrYcYlYri ьzrY tYhlil еtmYklY yanaşı mьYssisYnin ayrı-ayrı sеxlYri vY istеhsal sahYlYrindY hasilat nоrmalarının yеrinY yеtirilmYsindY hYllеdici rоl оyna­yan amillYrdYn biri sayılan оrta tarif Ymsalının (işlYrin оrta dYrYcYsi) dYyişilmYsi gцstYricilYrini dY hеsablamaq vY dinamikasını tYyin еtmYk tYlYb оlunur.

CYdvYl №4

MьYssisYnin YmYk rеsurslarının (fYhlYlYrin) kеyfiyyYt tYrkibi

• 
  GцstYricilYrHеsabat ilinin
  

sоnunaXьsusi зYkisi,

1. 
   %-lYI Yaşlarına gцrY fYhlY qrupları:20 yaşadYk1545,021-dYn 30 yaşadYk30810,031-dYn 40 yaşadYk55518,041-dYn 50 yaşadYk104934,051-dYn 60 yaşadYk71023,060 yaşdan yuxarı30810,0Yеkunu3084100,0II cinsinY gцrY:KişilYr172756,0Qadınlar135744,0
   

1. 
   III TYhsilinY gцrY:İbtidai622,0Natamam оrta188161,0Оrta, оrta ixtisas111036,0Ali311,0Yеkunu 3084100,0IV İş staъına gцrY:5 ilYdYk622,06 ildYn 10 ilYdYk55518,011 ildYn 15 ilYdYk49316,015 ildYn 20 ilYdYk58619,021 ildYn 30 ilYdYk111036,031 ildYn 40 ilYdYk1545,040 ildYn yuxarı1244,0Yеkunu 3084100,0TYhlil apardıьımız mьYssisYdY fYhlYlYrin оrta tarif Ymsalı:
   

Plan ьzrY

Faktiki

BьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY fYhlYlYrin faktiki оrta ixtisas dYrYcYsi hеsa­bat ili ьзьn plana nisbYtYn 3,294-3,466= 0,172 dYrYcY aşaьı dьşmьşdьr. Bu hal fYhlY kоntеngеntinin tYrkibindY aşaьı dYrYcYlYrdY fYhlYlYrin xьsusi зYkisinin artması ilY izah оlunur. Ayrı-ayrı sеxlYrdY işlYyYn, istеhsal sahY­lY­rin­dY fYhlYlYrin ixtisas dYrYcYlYrinin оnlar tYrYfindYn icra еdilYn işlYrin dYrY­cYlYrinY uyьun оlmasını tYyin еtmYk ьзьn fYhlYlYrin оrta ixtisas dYrYcYlYri ilY yanaşı işlYrin оrta dYrYcYsinY dair gцstYricilYr hеsablanır. Bu gцstYricilYri tutuşdurmaqla sеxlYr, istеhsal sahYlYri, briqadalar vY i. tYsYrrьfat vahid­lY­rindY fYhlYlYrin ixtisas sYviyyYlYrinin оnlar tYrYfindYn icra еdilYn işlYrin dYrYcYlYrinY uyьun оlması tYyin еdilir.

Ayrı-ayrı dYrYcYlYr ьzrY fYhlYlYrin strukturunda YmYlY gYlYn dYyişiklik цz nцvbYsindY fYhlYlYrin оrta tarif Ymsallarına tYsir gцstYrir. Bizim misalı­mızda aşaьı dYrYcYlYrdY fYhlYlYrin faktiki sayının plana nisbYtYn зоx, YksinY yuxarı dYrYcYlYrdY fYhlYlYrin sayının az оlmasının оrta tarif Ymsalına tYsiri aşaьıdakı analitik cYdvYldY vеrilYn mYlumatlardan istifadY еtmYklY aparılan hеsablama­lar­dan gцrmYk оlar.

• CYdvYl №5

•