Mцvzu iQTİsadi TЏHLİLİn mџzmunu, prеdmеti VЏ VЏZİFЏLЏRİ plan: İqtisadi tYhlilin mahiyyYti; İqtisadi tYhlilin prеdmеti
“A” mYmulatı ьzrY mYnfYYtin amilli tYhlili ьзьn mYlumatlar
Yüklə 3,25 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CYdvYl 2
“A” mYmulatı ьzrY mYnfYYtin amilli tYhlili ьзьn mYlumatlarGцstYricilYrBiznеs-plan ьzrYFaktikiMYhsul satışın hYcmi, Yd.19001617MYhsul vahidinin satış qiymYti, min man.5,05,2MYhsul vahidinin maya dYyYri, min man.4,04,5О cьmlYdYn MYhsul vahidinY dьşYn dYyişYn xYrclYr, min man. 2,8
3,1Sabit xYrclYr, min man.22802263MYnfYYt, min man.19001132 ZYncirvari yеrdYyişmY ьsulundan istifadY еtmYklY hYmin amillYrin mYnfYYt mYblYьinY tYsirini hеsablamaq mьmkьndьr: M0s=Kо(P0-D0 x)-Sx 0=1900(5-2,8)-2280=1900 min manat Ms şYrti1=K1(P0-D0 x)-Sx 0=1617(5-2,8)-2280=1277,4 min manat Ms şYrti2=K1(P1-D0 x)-Sx 0=1617(5,2-2,8)-2280=1600,8 min manat Ms şYrti3=K1(P1-D01x)-Sx 0=1617(5,2-3,1)-2280=1115,7 min manat Ms 1=K1(P1-D1 x)-Sx 1=1617(5,2-3,1)-2263=1132 min manat MYnfYYt mYblYьi ьzrY ьmumi dYyişilmY 768 min manat (1132-1900) tYşkil еtmişdir. Bu dYyişilmY (azalma) aşaьıdakı amillYr hеsabına оlmuşdur: a) satılmış mYhsulun miqdarının azalması hеsabına: Ms(k)=1277,4-1900= - 622,6 min manat b) satış qiymYtinin dYyişilmYsi hеsabına: Ms(p)=1600,8-1277,4= +323,4 min manat v) mYhsul vahidinY dYyişYn xYrclYrin artması hеsabına: Ms(Dx)=1115,7-1600,8= - 485,1 min manat q) sabit xYrclYrin azalması hеsabına: Ms(Sx)=1132-1115,7= +16,3 min manat ЏldY еtdiyimiz nYticYlYri 2 saylı cYdvYlin mYlumatları ilY mьqayisY еtsYk (hYmin rYqYmlYr Mc=K(P-Md) dьsturuna Ysasın hеsablanmışdır) оnların nYzYrY зarpan dYrYcYdY fYrqli оlduьunu gцrYrik. BеlY ki, istеhsalın azalmasının nYticYsi kimi satış hYcminin azalması hеsabına mьYssisY 283 min manat dеyil, 622 min manat az mYnfYYt YldY еtmişdir. DеmYli, yuxarıda nYzYrdYn kезirdiyimiz mеtоdika istеhsalın (satışın) hYcmi, maya dYyYri vY mYnfYYt arasında qarşılıqlı YlaqYni nYzYrY almaqla amillYrin mYnfYYt mYblYьinY tYsirinin daha dьzgьn mьYyyYn еdilmYsinY imkan vеrir. Зоxsaylı mYhsul istеhsalı zamanı satışdan YldY еdilYn mYnfYYtin amilli tYhlili zamanı hYmin mеtоdika bir qYdYr mьrYkkYblYşir, зьnki burada hYmзinin satışın dYyişilmYsi amili dY nYzYrY alınmalıdır. Bunun ьзьn aşaьıdakı dьsturdan istifadY еtmYk оlar: Ms=P DU-Sx (6) Burada: DU pul gYlirindY marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkisini gцstYrir. Qеyd еtmYk lazımdır ki, marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkisi pul gYlirinin ьmumi mYblYьindY hYr nцv mYhsulun xьsusi зYkisindYn (UDi) vY hYr bir nцv mYhsul ьzrY marъinal gYlirin xьsusi зYkisindYn (marъinal gYlirin qiymYtY nisbYti) asılıdır: DU=(UDi DUi);
Цz nцvbYsindY pul gYliri dY mYhsul satışının hYcmindYn, оnun quruluşundan vY qiymYtindYn asılıdır: Pg=(QьmUDiPi) (8) Bu halda mYhsul satışından mYnfYYtin amilli tYhlili dьsturu aşaьıdakı fоrmanı alacaqdır: Pi-DxiMs=(QьmDUi Pi) (UDi)-Sx(9)Pi HYmin mоdulun kцmYkliyi ilY satılmış mYhsulun miqdarının (hYcminin), оnun quruluşunun, satış qiymYtinin, dYyişYn xYrclYrin vY sabit xYrclYrin dYyişmYsinin mYnfYYt mYblYьinY tYsirini hеsablamaq оlar. Bunun ьзьn 9 mоdulundan istifadY еdYrYk 2 vY 3 saylı cYdvYl mYlumatları Ysasında hYmin amillYrin mYnfYYt tYsirini hеsablayaq.
MьYssisYdY daimi xYrclYr 8218 min man. planlaşdırıldıьı halda faktiki 8830 min man. tYşkil еtmişdir. ЏvvYlcY hYr bir nцv mYhsul ьзьn satış qiymYtindY marъinal gYlirin xьsusi зYkisini hеsablayaq: «A» mYhsulu ьзьn (5000-2800):5000=0,44 «B» mYhsulu ьзьn (6000-3600):6000=0,40 «V» mYhsulu ьзьn (7000-7500):7000=0,50 «D» mYhsulu ьзьn (7500-3750):7500=0,50
MYhsul satışının quruluşu MYhsul nцvь MYmulatın qiymYti, min man.MYmulat vahidinY dYyişYn xYrc, min man.Ьmumi pul gYlirindY xьsusi зYkisiPiDix DUi= Piplan faktplan faktplan faktplan şYrtifaktA500052002800310029,925,10,440,46150,404B600061003600350035,332,90,400,41000,426C700073503500360019,822,10,500,52380,510D750078003750374415,019,90,500,51920,520 İndi dY mYhsul satışının ьmumi hYcmi ьзь marъinal gYlirin plan ьzrY оrta xьsusi зYkisini hеsablayaq: 0,4429,9+0,435,3+0,519,8+0,515,0DU0==44677 100 Оnda bu dьsturdan istifadY еtmYklY plan ьzrY mYhsul satışından YldY еdilYn mYnfYYtin mYblYьini hеsablayaq: Ms 0=P0g DU0-S x 0=31750 0,44677-8218=5967 min man. TYhlilin nцvbYti mYrhYlYsindY satılmış mYhsulun miqdarının dYyişmYsi hеsabına mYnfYYt mYblYьinin dYyişmYsi mYblYьi hеsablanır. ЏgYr mYhsul nцvlYri ьzrY satışın hYcmi еyni dYrYcYdY artarsa, оnda оnun strukturu vY pul gYlirindY marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkisi dY dYyişmYz qalacaqdır: M s şYrti1=PgşYrti1DU0-S x0=314700,44677-8218=5842 min man. Hеsablamalardan aydın оlur ki, mYhsul satışı hYcminin azalması hеsabına mYnfYYt mYblYьi 125 min man. (5842-5467) azalmışdır. Qеyd еtmYk lazımdır ki, mYhsul satışının strukturunun dYyişilmYsi hYm pul gYlirinin, hYm dY pul gYlirindY marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkisinin dYyişilmYsi ilY nYticYlYnir. Satışın strukturunun dYyişilmYsinin marъinal gYlir vY mYnfYYt mYblYьinY tYsirini mьYyyYn еdYrkYn aşaьıdakı hеsablamaları (plan ьzrY satış qiymYtinY vY mYhsul vahidinY dYyişYn xYrcY gцrY) aparmaq lazımdır. 0,4425,1+0,432,93+0,522,1+0,519,9DUşYrti1==0,45202 100 M s şYrti2=PşYrti2DUşYrti1-S x0=322000,45202-8218=6339 min man. DеmYli, satışın strukturunun (C vY D mYhsulunun xьsusi зYkisinin artması hеsabına) dYyişilmYsi nYticYsindY mYnfYYtin hYcmi 497 min man. (6339-5842) artmışdır. MYnfYYt mYblYьinY mYhsulun qiymYti bцyьk tYsir gцstYrir. Bu amilin tYsiri nYticYsindY pul gYliri mYblYьi vY marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkisidY dYyişir. Bu amilin tYsirini hеsablamaq ьзьn YvvYlcY hYr nцv mYhsul ьzrY faktiki satış qiymYti vY mYhsul vahidinY plan ьzrY dYyişYn xYrc mYblYьinY gцrY marъinal gYlirin xьsusi зYkisini hеsablayaq: «A» mYhsulu ьзьn (5200-2800):5200=0,4615 «B» mYhsulu ьзьn (6100-3600):6100=0,4100 «V» mYhsulu ьзьn (7350-3500):7350=0,5238 «D» mYhsulu ьзьn (7800-3750):7800=0,5192 Satışın faktiki hYcmi ьзьn marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkiзinin (faktiki quruluşa, faktiki зatış qiymYtinY vY plan ьzrY mYhsul vahidinY dYyişYn xYrcY gцrY) hеsablayaq: 0,4625,1+0,4132,4+0,523822,1+0,519219,9DUşYrti2==0,4703 100 M s şYrti3=P g1DUşYrti2-S x0=333120,4570-8218=7449 min man.
Daha sоnra satışın faktiki quruluşu, qiymYti vY mYhsul vahidinY dYyişYn xYrclYrY gцrY marъinal gYlirin fYrdi vY оrta xьsusi зYkisini hеsablayaq: «A» mYhsulu ьзьn (5200-3100):5200=0,404 «B» mYhsulu ьзьn (6100-3500):6100=0,426 «V» mYhsulu ьзьn (7350-3600):7350=0,510 «D» mYhsulu ьзьn (7800-3744):7800=0,520 0,40425,1+0,42632,9+0,5122,1+0,5219,9DU1==0,45816 100 M s şYrti4=P g1DU1-S x0=333120,4581-8218=7044 min man. Hеsablamalar gцstYrir ki, mYhsul vahidinY dYyişYn xYrclYrin artması hеsabına mYnfYYt mYblYьi 405 min man. (7044-7449) azalmışdır. Sabit xYrclYrin 612 min man. (8830-8218) artması hYmin mYblYьdY mYnfYYtin azalmasına (6432-7044) sYbYb оlmmuşdur. Sistеmli şYkildY hYmin hеsablamaları aşaьıdakı cYdvYldY vеrmYk оlar.
min man.AmillYr satışın hYcmisatışın strukturusatış qiymYtidYyişYn xYrclYr sabit xYrclYr317500,44677-8218=5967Plan Plan Plan Plan Plan 322000,44677-8218=5842Fakt Plan Plan Plan Plan 322000,44202-8218=6339FaktFaktPlan Plan Plan 333120,47030-8218=7449FaktFaktFaktPlan Plan 333120,45816-8218=7044FaktFaktFaktFaktPlan 333120,45816-8830=6432FaktFaktFaktFaktFakt MYnfYYt mYblYьinin planda nYzYrdY tutulduьundan 465 mln. man. (6432-5967) artması aşaьıdakı amillYrin hеsabına оlmuşdur:
5842-5967=-125 min man.
6339-5842=+497 min man.
7449-6339=+1110 min man.
7044-7449=-405 min man.
6432-7044=-612 min man. Aparılan hеsablamaların nYticYlYri mYnfYYtin amilli tYhlilinin mцvcud mеtоdikasına gцrY hеsablanmış nYticYlYrdYn kцklь surYtdY fYrqlYnir. BеlY ki, marcinal gYlir mеtоdikası ьzrY mYnfYYt satışın hYcmi vY strukturundan daha зоx asılıdır, зьnki hYmin amillYr еyni zamanda mYhsulun maya dYyYrinY dY tYsir gцstYrirlYr.
MYnfYYtin amilli tYhlilinin nYticYlYrinin mьqayisYli qiymYtlYndirilmYsi AmillYrVariantlarIII1.MYhsul satışı hYcminin dYyişmYsi-53-1252.Satılmış mYhsulun strukturunun dYyişmYsi+179+4973.MYhsulun satış qiymYtinin dYyişmYsi+1112+11104.MYhsulun maya dYyYrinin dYyişmYsi о cьmlYdYn a) dYyişYn xYrclYrin dYyişmYsi - -405b) sabit xYrclYrin dYyişmYsi--612Yеkunu +465+465 BеlYliklY, mYnfYYtin amilli tYhlilinin mьxtYlif mеtоdikalarının mьqayisYsi gцstYrdi ki, marъinal tYhlil mеtоdikası daha ьstьnlьyY malikdir. BеlY ki, bu mеtоdika hYm bilavasitY (birbaşa), hYm dY vasitYli YlaqY vY asılılıьın tYdqiqinY vY kYmiyyYtcY цlзьlmYsinY imkan vеrir. Оndan maliyyY mеnеcmеntindY istifadY еdilmYsi maliyyY nYticYlYrinin fоrmalaşması prоsеsindY sYmYrYli idarY оlunmasını tYmin еdir. 3. Dirеkt-kоstinq sistеmindY rеntabеlliyin tYhlili mеtоdikası Rеspublika mьYssisYlYrindY rеntabеlliyin tYhlilinin tYtbiq еdilYn mеtоdikasında xYrc-hYcm-mYnfYYt qarşılıqlı YlaqYsini nYzYrY alınır. HYmin mеtоdikaya YsasYn rеntabеllik sYviyyYsi satışın hYcmindYn asılı dеyildir, sоnuncunun artımı mYnfYYtin vY xYrclYrin artmasına sYbYb оlur. HYqiqYtdY isY, mьYssisYnin mYnfYYtinin vY xYrclYrinin satışın hYcminY prоpоrsiоnal dYyişmYdiyinY Ymin оlduq, зьnki xYrclYrin mьYyyYn hissYsi sabit xYrclYrdir. Оna gцrY dY, marъinal tYhlildY amillYrin mYhsul nцvlYri ьzrY rеntabеllik sYviyyYsinin dYyişmYsinY tYsirini aşaьıdakı dьsturla hеsablamaq оlar: MisKi (Pi-Dix)-SixRix= = (10)MidKi Dix+Six 1 saylı cYdvYlin mYlumatlarından istifadY еtmYklY «A» mYhsulu ьzrY rеntabеllik sYviyyYsini amilli tYhlil еdYk: Kо(P0-D0x)-S0x 1900(5-2,8)-2280 1900Rоx= = ==25,0%Kо D0x+S0x 19002,8+2280 7600 K1(P0-D0x)-S0x 1617(5,0-2,8)-2280 1277,4RşYrti 1x= = = 100=18,76%K1D0x+S0x 16172,8+2280 6807,6 K1(P1-D0x)-S0x 1617(5,0-2,8)-2280 1600,8RşYrti 2x= = = 100=23,51%K1D0x+S0x 16172,8+2280 6807,6 K1(P1-D1x)-S0x 1617(5,0-3,1)-2280 1115,7RşYrti 3x= = = 100=15,3%K1D1x+S0x 16173,1+2280 7292,7 K1(P1-D1x)-S1x 1617(5,2-3,1)-2263 1132,7R1x= = = 100=15,56%K1D1x+S1x 16173,1+2263 7275,7 Hеsablamalar gцstYrir ki, rеntabеlliyin faktiki sYviyyYsi planda nYzYrdY tutulduьundan 9,44% (15,56-25,0) aşaьı оlmuşdur. Bu, aşaьıdakı amillYrin tYsiri ilY YlaqYdardır:
R x(x)=18,76-25,0= -6,24%
R x(p)=23,51-18,76= +4,75%
R x(x)=15,3-23,51= -8,21%
R x(S x)=15,56-15,3= +0,26% BеlYliklY, ьmumi kYnarlaşma (-6,24)+4,75+(-8,21)+0,26=-9,44% tYşkil еtmişdir. ЏldY еdilmiş nYticYlYr (II variant) III mцvzunun 6 paraqrafda vеrilmiş nYticYlYrlY (I variant) mьqayisYdY fYrqlidir.
Rеntabеlliyin amilli tYhlilinin mьqayisYli qiymYtlYndirilmYsi AmillYrVariantlarIIISatılmış mYhsulun miqdarı--6,24Satış qiymYti+5+4,75MYhsulun maya dYyYri-14,44-7,95О cьmlYdYn MYhsul vahidinY dYyişYn xYrc- -8,21Sabit xYrclYr-+0,26Yеkunu -9,44-9,44 Rеntabеllik sYviyyYsinin amilli tYhlilinin yеni mеtоdikasında satışın hYcmi, maya dYyYri vY mYnfYYt arasında qarşılıqlı YlaqY nYzYrY alındıьından daha dьzgьn nYticYlYr YldY еdilir. BьtцvlьkdY mьYssisY ьzrY xYrclYrin rеntabеlliyini tYhlil еtmYk ьзьn aşaьıdakı amilli mоduldan istifadY еtmYk mYqsYdYuyьundur: (11) XYrclYrin rеntabеlliyinin amilli tYhlili ьзьn amillYrin mьxtYlif kYmiyyYtinY gцrY mYnfYYt mYblYьi cYdvYl 4, xYrclYr isY cYdvYl 7-dY vеrilmişdir.
Satılmış mYhsullar ьzrY mYsrYflYr GцstYricilYr Hеsablanması MYblYь, min man.1.Plan ьzrY (KiоD xiо)+S xiо=17565+8218257832.Satışın faktiki hYcminY, strukturun dYyişYn vY sabit xYrclYrin sYviyyYsinY gцrY (KiоD xiо) ЏQ+S xо = 17565+0,9912+8218256283.Satışın faktiki hYcmi vY strukturuna, plan ьzrY dYyişYn vY sabit xYrclYrin sYviyyYsinY gцrY (Ki1 D xiо)+S xiо=(1617 2,8+1767 3,6+1017 3,5+853 3,75)+8218258654.Sabit xYrclYrin plan mYblYьinY gцrY faktiki (Ki1 D xi1)+S xiо=(1617 3,1+1767 3,5+1017 3,6+853 3,744)+8218262685.Faktiki (Ki1 D xi 1)+S x1=18050+883026880 ZYncirvari yеrdYyişmY ьsulunu tYtbiq еtmYklY rеntabеlliyin sYviyyYsinin amilli tYhlilini aparmaq mьmkьndьr: 5967 R x0 =100=23,14%25783 5842 R xşYrti 1 =100=22,79%25628 6339 R xşYrti 2 =100=24,50%25865 7449 R xşYrti 3 =100=28,79%25865 7044 R xşYrti 4 =100=26,81%26268 6432 R x1=100=23,93%26880 Buradan da rеntabеllik sYviyyYsinin dYyişmYsinY amillYrin tYsirini hеsablamaq mьmkьndьr:
R x(k)=22,79-23,14= -0,35 %
R x(UD)=24,50-22,79= +1,71 %
R x(p)=28,79-24,50= +4,29 %
R x(D x)=26,81-28,79= -1,98 %
R x(S x)=23,93-26,81= -2,89 % Rеntabеlliyin amilli tYhlilinin III mцvzuda vеrilmiş 13 vY bu mцvzuda vеrilmiş 4 dьsturu ьzrY nYticYlYrinin mьqayisYsi gцstYrir ki, satış hYcminin tYsiri mYhz yеni mеtоdikada (II variant) nYzYrY alınmışdır. Satışın (dцvriyyYnin) rеntabеlliyinin amilli tYhlili dY еyni qaydada aparılır:
Rеntabеlliyin amilli tYhlilinin mьqayisYli qiymYtlYndirilmYsi AmillYrVariantlarIII1.MYhsulun ьmumi hYcminin dYyişmYsi--0,352.Satılmış quruluşunun dYyişmYsi+0,20+1,713.MYhsulun satış qiymYtinin dYyişmYsi+4,26+4,294.MYhsulun maya dYyYrinin dYyişmYsi о cьmlYdYn a) dYyişYn xYrclYrin dYyişmYsi-3,67-4,86 -1,98b) sabit xYrclYrin dYyişmYsi--2,88Yеkunu +0,79+0,79 (12) MYnfYYt mYblYьinin hеsablanması mYlumatlarından istifadY еtmYklY satılmış mYhsulun miqdarının, strukturunun, qiymYtinin, mYhsul vahidinY dYyişYn xYrclYrin vY sabit xYrclYrin dYyişilmYsinin satışın rеntabеllik sYviyyYsinY tYsirini hеsablamaq оlar: 59675967 1) R S 0=100=18,8%31750 5842 2) R SşYrti 1 =100=18,56%31470 6339 3) R SşYrti 2 =100=19,68%32200 7449 4) R SşYrti 3 =100=22,36%33312 7044 5) R SşYrti 4 =100=21,14%33312 6432 6) R S1 =100=19,3%33312 İndi dY rеntabеllik sYviyyYsinin hansı amillYr hеsabına dYyişilmYsini mьYyyYn еdYk:
R s(k)=18,56-18,8= -0,24 %
R s(UD)=19,68-18,56= +1,12 %
R s(p)=22,36-19,68= +2,68 %
Rs(Dx)=21,14-22,36= -1,22 %
Rs(Sx)=19,3-21,14= -1,84 % Rs = Rs 1- Rs 0=19,3-18,8=+0,5 % Satışın rеntabеlliyinin amilli tYhlili mеtоdikasının hYr iki variantının nYticYlYrini mьqayisY еtdikdY marъinal tYhlilin ьstьnlьklYri vY dьzgьn nYticYlYri цzьnь gцstYrir. CYdvYl 9
Satışın (dцvriyyYnin) rеntabеlliyinin amilli tYhlili mеtоdikalarının mьqayisYli qiymYtlYndirilmYsi AmillYrVariantlarIII1.Satılmış mYhsulun miqdarının dYyişmYsi--0,242.Satışın strukturunun dYyişmYsi+0,1+1,123.MYhsulun satış qiymYtinin dYyişmYsi+2,7+2,684.MYhsulun maya dYyYrinin dYyişmYsi о cьmlYdYn dYyişYn xYrclYrin dYyişmYsi-2,3 --3,06
-1,22Sabit xYrclYrin dYyişmYsi--1,22Yеkunu +0,5+0,5 MYcmu kapitalın rеntabеlliyini tYhlil еdYrkYn aşaьıdakı amilli dьsturdan istifadY еtmYk оlar: (.13) İndi dY 2 vY 4 saylı cYdvYllYrin mYlumatlarından, еlYcY dY aşaьıda vеrilmiş gцstYricilYrdYn istifadY еtmYklY kapitalın rеntabеllik sYviyyYsinY tYsir еdYn amillYrin tYsirini hеsablayaq. Plan fakt Kapitalın оrta illik mYblYьi, mln. man. 16282 16667 MYhsul satışından pul gYliri, mln.man. 31750 33312 Kapitalın dцvranı 1,95 2,00 5967+200 6167 1) R k 0 = =100=37,87%31750:1,95 16282 5842+200 6042 2) R k şYrti1 = =100=37,43%31470+0,9912:1,95 16139 6339+200 6539 3) R k şYrti2 = =100=40,51%31470:1,95 16138 7449+200 7649 4) R k şYrti3 = =100=44,77%33312:1,95 17083 7044+200 7244 5) R k şYrti4 = =100=42,4%33312:1,95 17083 6432+200 6632 6) R k şYrti5 = =100=38,82%33312:1,95 17083 6432+235 6667 7) R k şYrti6 = =100=39,02%33312:1,95 17083 6432+235 6667 8) R k 1 = =100=40,02%33312: 2,0 16656 BьtцvlьkdY invеstisiya еdilmiş kapitalın faktiki rеntabеllik sYviyyYsi pоanda nYzYrdY tutulan sYviyyYdYn 2,15% (40,02-37,87) yьksYk оlmuşdur. Bu artım aşaьıdakı amillYrin tYsiri nYticYsindY YldY еdilmişdir:
- satışın strukturunun dYyişmYsi: Rk(UD)=40,51-37,43=+3,08% - mYhsulun satış qiymYtinin dYyişmYsi: Rk(p)=44,77-40,51=+4,26% - dYyişYn xYrclYrin dYyişmYsi: Rk(Dx)=42,4-44,77=-2,37% - sabit xYrclYrin dYyişmYsi: Rk(Sx)=38,82-42,40=-3,58%
Rk(Dmn)=39,02-38,82=+0,20%
Yеkun: +2,15% Rеntabеllik gцstYricilYrinin amillY tYhlilinin yuxarıda gцstYrilYn mеtоdikası mоdеlinin еlеmеntlYr arasında (xьsusi ilY satışın hYcmi, maya dYyYri vY mYnfYYt gцstYricilYri) qarşılıqlı YlaqYlYrinin nYzYrY alınmasına Ysaslanmaqla maliyyY nYticYlYrinin daha yьksYk sYviyyYdY planlaşdırılması vY prоqnоzlaşdırılmasına imkan vеrir. 4.Marъinal tYhlil Ysasında biznеsdY idarYеtmY qYrarlarının Ysaslandırılması a)Aşagı qiymYtlY YlavY sifarişin qYbul еdilmYsinin mьmkьnlьyьnьn Ysaslandırılması. DigYr sifarişlYrlY razılaşdırılmış qiymYtdYn aşaьı qiymYtY mal satışı sifarişinin iзrasının mьmkьnlьyь haqqında qYrarların qYbul еdilmYsinin zYruriliyi tYsadьfi halda (sifarişзi mьYyyYn sYbYblYrY gцrY cari il ьзьn sifariş еdilmiş malları almaqdan imtina еtdikdY) mеydana зıxır. BеlY qYrarların xеyirliyini şYrti mYlumatlar Ysasında nYzYrdYn kезirYk. FYrz еdYk ki, mьYssisYnin nоrmal fYaliyyYti şYraitindY 80000 YdYd mYhsul satışı (27000 min pul vahidi hYcmindY) ьzrY sifariş pakеti YldY еtmişdir. MьYssisYnin mYnfYYti 4800 min pul vahidi tYşkil еtmYlidir. HYmin mYhsulların maya dYyYri bьdcY ьzrY aşaьıdakı kimi mьYyyYn оlunmuşdur. (min pul vahidi ilY): Matеriallar (18 pul vahidi x80000) 1440 ЏmYk haqqı (72 pul vahidi x 80000) 5760 DYyişYn ьstYlik xYrc (2780000) 2160 Sabit ьstYlik xYrc (il YrzindY) 12840 Yеkunu 22200
Ms=(4800000+12840000):80000=220,5 pul vahidi M=56000220,5-12840000=12348000-12840000=-492000 pul vahidi. DеmYli, mьYssisY ili 492 min pul vahidi zYrYrlY başa vuraзaqdır. Bu, satışdan pul gYlirindY sabit xYrзlYrin yьksYk xьsusi ъYkiyY malik оlması ilY YlaqYdardır. MьYssisY rYhbYrliyi ilin sоnuna qYdYr mьmkьn zYrYrin azaldılması ьзьn зıxış yоlu tapmaьa cYhd gцstYrir. ЏgYr bu zaman sifarişзidYn hYmin mYhsuldan fYrqli lakin hazırlanma tеxnоlоgiyasına gцrY yaxın оlan mYhsul buraxılışı sifarişi alarsa mьYssisY rYhbYrliyi hYmin sifarişin (hYtta maya dYyYrindYn aşaьı qiymYtlY) yеrinY yеtirilmYsinY razılıq vеrsinmi? İlk baxımda bu tYklifi qYbul еtmYmYk fikri yaranır. Lakin nYticY зıxarmaqda tYlYsmYk lazım dеyil. Marъinal tYhlil Ysasında hYmin tYklifin bьtьn aspеktlYrini qiymYtlYndirmYk lazımdır. FYrz еdYk ki, sifarişзi cari ildY mьYssisYdYn hYr biri 280 pul vahidi оlmaqla 14000 YdYd mYmulat almaьa razılıq vеrmişdir. Bundan başqa istеhsalзı mьYssisY YlavY оlaraq mYhsul buraxılışının lahiyY tеxnоlоъi hazırlıьına 170 min pul vahidi xYrclYmYlidir. HYmin partiyanın satışından pul gYliri 3920 min pul vahidi (28014000) vY istеhsala dYyişYn xYrclYr (18+72+27) 14000=1638 min pul vahidi artacaqdır. Qеyd еtmYk lazımdır ki, nYticYdY satışdan YldY еdilmiş pul gYlirindYn YlavY xYrclYri vY sabit xYrclYrin 2112 min pul vahidindY hissYsini (3920-1638-170) цdYmYk mьmkьn оlacaqdır. Bu şYraitdY mьYssisYnin mYnfYYti M=12348+2112-12840=1620 min pul vahidi tYşkil еdYcYkdir. Hеsablama gцstYrir ki, hYtta ilk baxımdan Ylvеrişsiz gцrьnYn şYraitdY (mYhsulun maya dYyYrindYn aşaьı qiymYtY satılması) bеlY YlavY sifariş haqqında qYrarın qYbul еdilmYsi Ysaslıdır. Aparılmış analitik hеsablamalırn daha aydınlaşdırılması mYqsYdilY aşaьıdakı 10 saylı cYdvYli tYrtib еdYk.
MьxtYlif satış sYviyyYlYri şYraitindY variantları ьzrY satışdan pul gYliri, maya dYyYri vY mYnfYYt gцstYriзilYrinin mьqayisYsi, min pul vahidi ilY GцstYricilYr vY xYrc maddYlYriI variant - sifariş pakеti 100-% yеrinY yеtirildikdYII variant - sifariş pakеtinin 70% icrası şYraitindYIII variant - sifariş pakеtinin 70% icrası vY YlavY sifarişin icrası şYraitindYSatışın hYзmi2700018900018900+3920=22820Maya dYyYri:Matеrial144010081260ЏmYk haqqı576040325040DYyişYn ьstYlik xYrз216015121890DYyişYn sabit xYrз128401284012840ЏlavY lahiyY-tеxnоlоъi xYrз - - 170Maya dYyYrinin yеkunu222001939221200MYnfYYt 4800-4921620 CYdvYlin mYlumatlarından aydın оlur ki, 3-cь variant ьzrY satışdan pul gYliri bьdcY sYviyyYsindYn 545 min pul vahidi (660000337,5-22820) az оlmuş, dYyişYn xYrclYr bьdcY nоrmasına uyьun gYlir, sabit xYrclYrin mYblYьi 170 min pul vahidi artmışdır. NYticYdY, YlavY sifarişin qYbulu haqqında qYrara YsasYn mьYssisY 715 min pul vahidi (545+170) hYcmindY mYnfYYt itirYзYkdir. Lakin cari ildY 1620 min pul vahidi hYcmindY mYnfYYt YldY еtmişdir. b) Yеni mYhsul ьzrY qiymYt variantlarının Ysaslandırılması Satış ьзьn istеhsal оlunmuş mYhsulun qiymYtini mьYyyYn еdYrkYn bir sıra mahiyyYtlYr mеydana зıxır: rYqib-mьYssisY tYrYfindYn hYmin nцv mYhsula qоyilan qiymYt, mYhsulun kоmmеrsiya maya dYyYrini mьYyyYn еdYn dYyişYn vY sabit xYrclYrin sYviyyYsi, istеhsalзı-mьYssisY ьзьn nYzYrdY tutulan mYnfYYtin hYcmi, istеhsal gьcьnьn mцvcud sYviyyYsi, pYrakYndY vY tоpdan ticarYt tYşkilatlarına еdilYn qiymYt gьzYştinin xьsusi зYkisi nYzYrY alınmalıdır. QiymYtin sезilmYsi zamanı adları зYkilYn hYmin mYhdudiyyYtlYrin tYsirini ьmumilYşdirmYk ьзьn mьxtYlif ьsullardan istifadY еtmYk оlar. BеlY ьsullardan biri dY rYqibin mьYyyYn еtdiyi qiymYtY yaxın vY hYmin qiymYt dY daxil оlmaqla bir nезY qiymYt sYviyyYsinY YsasYn hеsablama aparılmalıdır. Bu zaman mьmkьn sabit xYrc vY mYhsul vahidinY dYyişYn xYrclYrin gцzlYnilYn sYviyyYsi nYzYrY alınmaqla natural ifadYdY satışın hYcminin kritik nцqtYsi mьYyyYn еdilir. Alıcılar ьзьn mYhsula qiymYtin mьYyyYn еdilmYsi ьzrY analitik hеsablamanı şYrti rYqYmlYr Ysasında yеrinY yеtirYk. FYrz еdYk ki, mьYssisYdY istеhsalı başlanan mYhsula qiymYtin mьYyyYn еdilmYsi ьзьn ьз sYviyyY tцvsiyyY еdilir: 12,10 vY 8 pul vahidi. İstеhsal ьzrY sabit xYrclYr 3 pul vahidi mьYyyYn еdilmiş, tоpdan vY pYrakYndY tiзarYt mьYssisYlYrinY funksiоnal gьzYşt 30% sYviyyYsindY qYbul еdilmiş ,maksimum istеhsal gьcь ildY 18000 YdYd mYhsul buraxılışını tYmin еdir. HYmin mYhsul rYqib tYrYfindYn hYr biri 11 pul vahidi sYviyyYsindY satılır. İndi analitik hеsablamanı aparmaq ьзьn cYdvYl tYrtib еdYk. CYdvYl 11 MьxtYlif qiymYt variantları ьзьn satış hYзminin kritik nцqtYsinin hеsablanması, pul vahidi ilY NGцstYricilYrVariantlarIIIIIIRYqibin variantı11.MYhsulun qiymYti 121081122.Tоpdan vY pYrakYndY ticarYt ьзьn funksiоnal gьzYşt3,63,02,43,333.MYhsul vahidinY satışdan gYlir8,47,05,67,744.DYyişYn xYrclYrin sYviyyYsi333355.Marъinal gYlir stavkası5,44,02,64,766.Satış hYcminin kritik nцqtYsi (sabit xYrc/ marъinal gYlir stavkası)51157000107695957 CYdvYlin mYlumatlarından aydın оlur ki,hYr bir qiymYt variantında mьYssisY mYnfYYtlY tYmin оlunmuş, зьnki satışın kritik nцqtYsi istеhsal gьcьnьn maksimum sYviyyYsindYn aşaьıdır. İstеhsal gьcьndYn maksimum istifadY оlunması şYraitindY hYr bir qiymYt variantı ьзьn mYnfYYti hеsablayaq. (M=KMs-Xs): I variant: 18000 x 5,4-28000=97200-28000=692000 II variant 18000 x 4,0-28000=792000-28000=44000 III variant 18000 x 2,6-28000=46800-28000=18800 RYqib variantı 18000 x 4,7-28000=84600-28000=56600 CYdvYlin mYlumatlarına vY mYnfYYtin hеsablanmasına Ysaslanaraq ayrı-ayrı qiymYt variantını qiymYtlYndirmYk mьmkьndьr. I variant mьYssisYyY daha зоx mYnfYYt vеrsY dY rYqibin qiymYtindYn yьksYkdir. Bьtьn istеhsal оlunmuş mYhsulun hYmin sYviyyYdY satıla bilYcYyi bцyьk risklY baьlıdır. HYmзinin rYqib bu mYhsul ьzrY bazarda tanınmışdır. II variantı оptimal hеsab еtmYk оlar. Зьnki bu variantda satış hYcminin kritik nцqtYsi maksimum istеhsal gьcьnьn 38,9%-ni (7000:18000 x 100) tYşkil еdir vY mьYssisYyY 44000 pul vahidi hYcmindY mYnfYYt vеrY bilYr. QiymYti tYyin еdYn mьYssisY цz mYnfYYtini rYqib mьYssisYnin mYnfYYti sYviyyYsinY зatdırmaq ьзьn ticarYt mьYssisYlYrinY vеrilYn ticarYt gьzYştinin оrta sYviyyYsini aşaьı salmaq ьзьn tYdbir gцrьlmYlidir.
Bazar mьnasibYtlYri şYraitindY maksimum mYnfYYt YldY еtmYk hYr bir biznеsmеnin arzusu vY mYqsYdidir. HYmin mYqsYdY mьxtYlif yоllarla зatmaq mьmkьndьr. Lakin sahibkarlıq fYaliyyYtindY hYr hansı bir idarYеtmY qYrarının qYbul еdilmYsi hYmin mYsYlYnin hYlli ьzrY bir nезY variantın mьqayisYli tYhlili Ysasında hYyata kезirilir. BеlY analitik işlYr istеhsal prоqramının işlYnmYsi prоsеsindY dY yеrinY yеtirilir. ŞYrti gцtьrьlmьş mYlumatlardan istifadY еtmYklY satılmış mYhsulun miqdarı vY strukturunun satışdan mYnfYYtY tYsirini hеsablamaq ьзьn aşaьıdakı 12 saylı cYdvYlin mYlumtlarından istifadY еdYk. Bu mYlumatlardan başqa satışdan pul gYliri tapşırıьı 260 min pul vahidi nYzYrdY tutulsa da bu rYqYm 280 min pul vahidi, sabit xYзlYr isY 80 min pul vahidi оlmuşdur. CYdvYl 12 Satılmış mYhsulun strukturunun Ysaslandırılması MYlumatın AdıMYhsul vahi-dinin qiymYtiMYhsul vahi-dinY dьşYn dYyişYn xYrcЬmumi satışın tYrkibindY mYlumatın xьsusi зYkisi, %Tapşırıq ьzrYFaktiki Bufеt 1272830Kitab rYfi7520-Зarpayı 18113035Stоl 1572235 Analitik hеsablamaları aparmaq ьзьn (8) dьsturdan istifadY еtmYk mYqsYdYuyьundur. Зьnki mYnfYYtin hYзminY yalnız satış hYcmi dеyil, еlYзY dY satışın strukturunun dYyişilmYsi dY tYsir gцstYrmişdir. Sоnuncu amilin dYyişmYsi satışdan pul gYlirindY marъinal gYlirin xьsusi зYkisinY tYsir gцstYrir vY Ms=PgDU-Sx dьsturunda satışın hYcmini Yks еtdirYn dYyişYn hYcmdY Ymsal kimi ъıxış еdir. Tapşırıq ьzrY satışdan mYnfYYtin hеsablanması aşaьıdakı ardıcıllıqla aparılır. ЏvvYlcY hYr bir mYhsul nцvь ьзьn mYhsul vahidinin qiymYtindY marъinal gYlirin xьsusi зYkisi hеsablanır: Bufеt ьzrY (12-7):12=0,42 Kitab rYfi ьzrY (7-5):7=0,28 Зarpayı ьzrY (18-11):18=0,39 Stоl ьzrY (15-7):15=0,53 Sоnra satışın bьtьn hYcmi ьzrY DU hеsablanır: 0,4228+0,2820+0,3930+0,5322 = 11,76+5,6+11,7+11,66 = 0,4
indi (8) dьstura YsasYn mYnfYYti hеsablayaq: Ms=2600,41-80=26,6 min pul vahidi Еyni mеtоdika ilY faktiki icra sYviyyYsini mьYyyYn еdYk: Bufеt ьzrY (12-7):12=0,42 Зarpayı ьzrY (18-11):18=0,39 Stоl ьzrY (15-7):15=0,53 DU = 0,4230+0,3935+0,5335 = 12,6+13,65+18,55 =0,44
Ms=2800,44-80=43,2 min pul vahidi BеlYliklY, satışdan mYnfYYtin hYcmi tapşırıq sYviyyYsi ilY mьqayisYdY faktiki 10,6 min pul vahidi (43,2-26,6)artmışdır. TYhlilin nцvbYti mYrhYlYsindY mYnfYYtin artmasına satışın hYcmi vY strukturunun tYsiri mьYyyYn еdilir. Sцzsьz ki, satılmış mYhsulun miqdarının artımı sоn nYticYdY mYnfYYtin mьtlYq mYblYьinin artımına sYbYb оlur. Sabit struktur şYraitindY satışdan pul gYlirindY marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkisinin dYyişmYz qaldıьını hеsab еtmYyY imkan vеrir. Satışdan pul gYlirinin artımı nYticYsindY marъinal gYlirin artımı 8,2 min pul vahidi (280-260) 0,41 tYşkil еdir. 2-ci qrafik sьbut еdir ki, satışın hYcminin kritik nцqtYsindYn yuxarı marъinal gYlir vY satışdan mYnfYYtin hYзmi еyni mYblYьdY artır. DеmYli, hеsab еtmYk оlar ki, satılmış mYhsulun miqdarının artması hеsabına mYnfYYt 8,2 min pul vahidi artmışdır. ЏksinY, satışın strukturunda baş vеrmiş dYyişiklik marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkisinin dYyişilmYsinY sYbYb оlur. Bu gцstYricinin artım vY ya azalma mеyli mьşahidY еdilY bilYr. Bizim misalda marъinal gYlirin оrta xьsusi зYkisi artmışdır. Marъinal gYlirin mьtlYq mYblYьinin artımını hеsablayaq: (0,45-042) 280=+8,4 min pul vahidi HYmin mYblYьdY satışın strukturunun dYyişilmYsi hеsabına mYnfYYt artmışdır. Satışdan mYnfYYtin artımına hYr iki amilin tYsirinin yеkunu 16,6 min pul vahidi (8,2+8,4) tYşkil еtmişdir. Mцvcud istеhsal gьcь şYraitindY istеhsal prоqramının fоrmalaşdırılması zamanı nisbYtYn yьksYk gYlir gYtirYn mYhsul (iş, xidmYt) nцvь silinir. MYnfYYti artırmaq mYqsYdi ilY hansı mYhsulu istеhsal еtmYk (satmaq) qYrarının hazırlanmasında marъinal yanaşmadan istifadY еdilir. HYmin yanaşmaya YsasYn YvvYlcY hYr mYhsul nцvь ьзьn marъianl mYnfYYt mьYyyYn еdilir. Sоnra isY mYhdud rеsurs vahidinY dьşYn marъinal mYnfYYt hеsablanır. DеdiklYrimizi misal ilY nYzYrdYn kезirYk. FYrz еdYk ki, şirkYt iki nцv mYhsul istеhsal еdir: AvY B mYhsulu. A mYhsulunun qiymYti 20.p.v, mYhsul vahidinY dьşYn dYyişYn xYrclYr marъinal mYnfYYt mьvafiq оlaraq 14 vY 6 p.v., marъinal gYlir sYviyyYsi (marъianl mYnfYYtin satışdan pul gYlirinY nisbYti, bizim misalda mYhsul vahidinY dьşYn marъinal mYnfYYtin mYhsulun qiymYtinY nisbYti)30% tYşkil еtmişdir. HYmin gцstYriзilYr «B» mYhsulu ьzrY mьvafiq оlaraq 30,18,12 p.v. vY 40% tYşkil еtmişdir. MYlumatlardan gцrьndьyь kimi, «B» mYhsulu ьzrY marъinal mYnfYYtin hYcmi daha yьksYkdir vY оnun istеhsal еdilmYsi iqtisadi cYhYtdYn sYmYrYlidir. Lakin nYzYrY alsaq ki, istеhsal gьзь 1000 maşın-saat sYviyyYsindY mYhduddur vY 1 saat YrzindY 4 YdYd «A» mYhsulu, 1 YdYd «B» mYhsulu istеhsal оluna bilYr, оnda limitlYşmiş amil haqqında infоrmasiya nYzYrY alınmaqla tYhlili davam еtdirYk. CYdvYlin mYlumatlarına diqqYt yеtirdikdY mYlum оlur ki, «A» mYhsulun istеhsalına ьstьnlьk vеrilmYlidir, зьnki limitlYşmiş amil vahidinY (istеhsal gьcьnY) marъinal mYnfYYt hYmin mYhsul ьzrY yьksYkdir. BеlYliklY, mYhdud rеsurslar şYraitindY şirkYtin mYnfYYtinin CYdvYl №13 MYhsul buraxılışının amilli tYhlili. N GцstYrici MYhsulun nцvь A B1.Vaxt vahidi YrzindY mYhsul buraxılışı 4 12.MYhsul vahidinY dьşYn marъinal mYnfYYt, p.v. 6 123.Vaxt vahidinY dьşYn marъinal mYnfYYt, p.v. 24 124.1000 saat ьzrY marъinal mYnfYYt, p.v. 24000 12000 maksimuma зatdırılmasının Ysas mеyarı hYmin rеsursların vahidinY dьşYn marъinal mYnfYYti hеsab оlunur. TYcrьbYdY YksYr hallarda bir nезY ьmumilYşdirilmiş vY spеsifik amillYr tYsir gцstYrir. Bu zaman mYnfYYtin maksimum xYrclYrin minimum sYviyyYsinin YldY еdilmYsi ьzrY vYzifYlYr xYtti prоqramlaşdırmanın kцmYkliyi ilY hYyata kеъirilir. Rеsrusların mYhdudiyyYti şYraitindY satışın strukturunun mьYyyYn еdilmYsi vY tYhlili daha mYnfYYtli kоmbinasiyanın mьYyyYn еdilmYsi ilY baьlıdır. BеlY situasiyalarda qYrar qYbul еdilmYsi ьзьn marъinal yanaşmadan istifadY оlunur. HYmin mYrhYlYnin sоnknda rYhbYrlik hYmin mYhsul (iş,xidmYt) nцvь ьzrY bazarı цyrYnmYklY hYmin mYnfYYt mYhsula tYlYbin yьksYk hYddini mьYyyYn еtmYli vY sоna sоn qYrarı qYbul еtmYlidir. d. İstimar dцvrьndY şYrti-sabit xYrclYrin цrtьlmYsi variantlarının tYhlili
MьYssisYlYrin fYaliyyYtinin tYhlilindY mYnfYYt maya dYyYri vY satışın hYcmi arasında qarşılıqlı YlaqYyY Ysaslanan satışdan mYnfYYtin qiymYtlYndirilmYsindY istifadY оlunan ьsullar satışdan YldY еdilYn mYnfYYtlY sabit xYrclYr arasında prоpоrsiyanı analitik qiymYtlYndirmYyY imkan vеrir. Bu mYqsYdlY mYhsul satışı hYcmindYn marъinal gYlirin sabit xYrclYrlY mьqayisYdY asılılıьı nYzYrdYn kезirilir. HYmin asılılıq 2-зi qrafikdY gцstYrilmişdir. NYzYrdYn kезirilYn asılılıьa dYyişYn xYrclYr tYsir gцstYrmir vY qrafikdY Yks еtdirilmYmişdir. ŞYkildY ьfьqi xYtt ьzrY min YdYd hеsabı ilY mYhsul satışı, şaquli xYtt ьzrY dYyYr gцstYricilYri (min pul vahidi ilY) Yks еtdirilmişdir. Bu xYtt ьzrY ya marъinal gYlir, ya da sabit xYrclYr gцstYrilir. QrafikY gцrY marъinal gYlir (Mg) marъinal gYlir stavkası (Mgs) ilY mYhsulun miqdarının (K) hasili ilY mьYyyYn оlunur:
960
480 Мэ=КМэс
b X1 0 100 200 300 400 500 y Шякил 2. Маржинал эялирин сабит хяржлярля мцгайисяси Cari ildY satılmış 600 min YdYd mYhsula gцrY marъinal gYlir 1440 min pul vahidi tYşkil еdir (18) dьstura dYyişiklik еtmYklY marъinal gYlir stavkasını mьYyyYn еtmYk оlar: Mgs = Mg : K=1440 : 600=2,4 pul vahidi sabit xYrclYr qrafikindY v hYrfi ilY işarY еdilmiş vY 480 min pul vahidinY bYrabYrdir. QrafikdY xYttlYnmiş zоna satışın hYзmini (K1) gцstYrir ki, burada marъinal gYlir sabit xYrзlYrY bYrabYrdir: Mgs K1=Sx=480 min pul vahidi. Bu şYrt 200 min mYhsul buraxılışını gцstYrir vY satışın kritik nцqtYsini Yks еtdirir. Satış hYcminin kritik nцqtYsini N1=Sx : Mgs (15) dьsturu ilY dY mьYyyYn еtmYk оlar. NYzYrdYn kезirdiyimiz misalda N1= 480:2,4=200 min YdYd оlaзaqdır. ЏgYr satışın illik hYзmi 600 min YdYd, satışın 200 min YdYd hYзmi marъinal gYlirY mьvafiqdirsY, оnda illik dцvrьn 1/3 YrzindY оnlar цdYnilir. Bu hеsablamanı aşaьıdakı prоpоrsiya fоrmasında Yks еtdirmYk оlar. t:T= N1 : N (16) burada, t-sabit xYrclYrin aylar ьzrY цdYnilmYsi; T-mьYssisYnin fYaliyyYtinin illY vY ya aya bYrabYr tam istismar dцvrь (16) dьsturdan istifadY еtmYklY t=T N1 :N=12200:600=4 ay. DеmYli, qalan 8 ay YrzindY mьYssisYnin YldY еtdiyi marъinal gYlir оnu mYnfYYtlY tYmin еdYзYkdir. MьYssisYnin YldY еtdiyi mYnfYYt iki Ysas hissYyY bцlьnьr: mьYssisYnin istifadY еtdiyi mYnfYYt vY mYnfYYtdYn vеrgi fоrmasında bьdcYyY цdYnilYn mYnfYYt. Sabit xYrзlYr mYnfYYtlY birlikdY marъinal gYliri yaradır. BеlYliklY, marъinal gYlir ьз hissYdYn ibarYtdir: sabit xYrзlYri цrtYn mYnfYYt, bьdcYyY kцзьrьlYn mYnfYYt vY mьYssisYnin sYrYncamında qalan mYnfYYt. Marъinal gYlirin bцlьşdьrьlmYsinin bu qaydada qiymYtlYndirilmYsi sahibkarlıq fYaliyyYti şYraitinin dYyişilmYsi, еlYcY dY istеhsal gьcьnьn artırılmasının mYqsYdYuyьunluьu haqqında mYsYlYnin hYlli zamanı aparılır.
İstеhsal gьcьnьn artırılması ilY baьlı sabit xYrclYr dY artır. Bu mYqsYdlY aparılan analitik hеsablamalar istеhsal gьcьnьn artırılmasının mYqsYdYuyьunluьunu mьYyyYn еdir. TYhlil prоsеsindY mцvcud vY nYzYrdY tutulan istеhsal gьcь şYraitindY iqtisadi gцstYriзilYrin mьqayisYsi aparılır. FYrz еdYk ki, istеhsal avadanlıqlarının maksimum gьcь ildY 350 min pul vahidi hYзmindY sabit xYrclY 1600 min pul vahidi dYyYrindY mYhsul istеhsal еtmYyY imkan vеrir. QiymYtdY marъinal gYlirin xьsusi зYkisi 0,5-dir. İstеhsal gьзьnьn ildY 2000 manat pul vahidinY зatdırılması nYzYrdY tutulmuşdur. Bu zaman sabit xYrclYrin 25% artması gцzlYnilir. Baьlanmış mьqavilYyY YsasYn mYhsul satışı 1800 min pul vahidi tYşkil еdYзYkdir. TYhlil prоsеsi ьз istiqamYtdY aparılaзaqdır: mцvcud variant ьзьn, sifariş pеrspеktivi nYzYrY alınmaqla istеhsal gьcьnьn artırılması variantı ьзьn vY artırılmış gьзdYn maksimum istifadY variantı ьзьn. HYmin hеsablamalar (9) dьstur Ysasında aparılacaqdır. ЏvvYlcY mYnfYYti hеsablayaq (min pul vahidi): I variant ьзьn 160000,5-350=800-350=450 II variant ьзьn 18000,5-3501,25=900-437,5=462,5 III variant ьзьn 20000,5-3501,25=1000-437,5=562,5 Mьmkьn sifarişlYr nYzYrY alınmaqla yеni gьc variantından natamam istifadY zamanı mYnfYYt yalnız 2,8% [(462,5-450 ):450 100] artacaqdır. Yеni gьc variantından tam istifadY еdilsY idi, mYnfYYt 25% [(562,5-450):450x100] artardı. DеmYli, yеni gьc variantından natamam istifadY оlunması yaxın dцvrdY hез bir ьstьnlьyY malik оlmayacaqdır. İstеhsal gьcьndYn istifadYnin nYzYrdYn kеъirdiyimiz variantlarında sabit xYrзlYrin цdYnilmYsinin hеsablanması ьзьn (14) dьsturdan istifadY еtmYk оlar. Bu zaman satış hYзminin kritik nцqtYsinin (N1) satışın bьtьn hYзminY (N) nisbYtinin yеrinY оna bYrabYr sabit xYrclYrin marъinal gYlirY nisbYtini gцtьrmYk lazımdır. t:T= N1:N= Sx : Mg Burdan da t=TSx: Mg yazmaq оlar (16) Mцvcud variant ьzrY sabit xYrclYrin цdYnilmYsi 12350:8000=5,2 ay, pеrspеktiv sifarişlYr nYzYrY alınmaqla artırılmış istеhsal gьcьndYn mьmkьn istifadY variantı ьzrY 12437,5:900=5,8 ay, artırılmış istеhsal gьcьndYn tam istifadY zamanı 12437,5:1000=5,2 ay tYşkil еdYcYkdir. İstеhsal gьcьnьn artırılması haqqında qYrarın qYbul еdilmYsi YlavY Ysaslı xYrclYrin цdYnilmYsinY Yminlik yaranması ilY baьlıdır. f. «İstеhsal еtmYk vY ya satın almaq» qYrarının Ysaslandırılması MьYssisYlYrin rYhbYrlYri bir sıra hallarda цzlYrinY lazım оlan yarımfabrikat vY kоmplеktlYşdirici hissYlYrin цzlYrindY istеhsalının tYşkili vY ya kYnardan alınması mYsYlYsini hYll еtmYli оlurlar. Bu zaman qYbul еdilYcYk qYrarların sYmYrYliliyi mYlumat vahidinin alış dYyYrinin оnun istеhsalına зYkilYn xYrclY mьqayisY еdilmYsi ilY mьYyyYn оlunur. FYrz еdYk ki, mьYssisY mYhsul istеhsalına lazım оlan yarımfabrikatı цzьndY hazırlayarsa оnun istеhsalı ьzrY tеxnоlоъi xYttin saxlanması ilY baьlı sabit xYrclYrin illik mYblYьi 12 min pul vahidi tYşkil еdYcYkdir. HYmin mYmulatı kYnardan hYr biri 8 pul vahidi оlmaqla YldY еtmYk оlar. KYnardan alınan mYmulatın dYyYrini (S) aşaьıdakı dьsturla ifadY еtmYk оlar: S=PK (16) Burada P-mYmulatın vahidinin qiymYti, K- alınan mYmulatın miqdarı ЏgYr hYmin mYmulat mьYssisYnin цzьndY istеhsal еdilYrsY, оnun maya dYyYrinY (Md) sabit vY dYyişYn xYrз daxil еdilir. Md=XDx+Sx (17) Burada Dx –dYyişYn xYrзlYr; Sx – sabit xYrзlYr; Bu zaman aşaьıdakı bYrabYrliyi quraq PX= XDx+ Sx (18) (18) bYrabYrliyin mahiyyYti оndan ibarYtdir ki, hansı hYзmdY mYmulata оlan tYlYbat sYviyyYsindY оnun dYyYri ilY оnun istеhsalına ъYkilYn xYrз еynimYblYь tYşkil еtdiyi mьYyyYn оlunsun. İndi hеsablamanı aparaq. 8 x = 3x+12000 8x-3x=12000 5x=12000
x=2400 DеmYli, YgYr istеhsal ьъьn mYlumata оlan tYlYbat ildY 2400 YdYd tYşkil еdirsY оnda оnların kYnardan almaq mYqsYdYuyьundur. Зьnki, bu halda mYmulatın istеhsalına xYrc ilY оnun alınmasına зYkilYn xYrc еynidir. ЏgYr tYlYbat 2400-dYn yuxarı оlarsa, mYmulatın mьYssisYnin цzьndY hazırlanması iqtisadi cYhYtdYn sYmYrYlidir. MYsYlYn, mьYssisYyY 3000 YdYd hYmin mYmulatdan lazımdır. Bu zaman оnun hYr biri mьYssisYyY 7 pul vahidinY 33000+12000 3000
başa gYlYcYkdir ki, bu da alış qiymYtindYn aşaьıdır. DеmYli, mьYssisYyY lazım оlan mYmulatın miqdarı 2400 YdYdi цtYrsY, оnu цzьndY istеhsal еtmYk iqtisadi cYhYtdYn sYrfYlidir. g. Avadanlıьın mоdеrinlYşdirilmYsi haqqında qYrarın Ysaslandırılması Avadanlıqların mоdеrinlYşdirilmYsi, kцhnYlmiş maşın vY dYzgahların yеnisi ilY YvYz еdilmYsi prоblеmi yalnız оpеrativ idarYеtmY ьъьn dеyil, daha зоx mьYssisYnin inkişafının stratеъi planlaşdırılması vaзibdir. Џsas vYsait оbyеktlYrinin (kapital aktivlYrin) YldY еdilmYsi bir qayda оlaraq, bцyьk mYblYьdY vYsait tYlYb еdir vY bеlY qYrarı qYbul еdYrkYn bir nезY il qabaьa prоqnоz gYlir vY xYrclYri nYzYrY almaq lazımdır. Kapital qоyuluşu (uzunmьddYtli invеstisiya ьzrY) qYrarın qYbul еdilmYsi mьYssisY rYhbYri qarşısında duran daha vacib mYsYlYlYrdYn biridir. ЏksYr mьYssisYlYr bеş il, оn il vY daha artıq dцvrY uzunmьddYtli planlar işlYyib hazırlayır. Kapital mYsrYflYri hYmin uzunmьddYtli planların intеqral hiisYsini tYşkil еdir. Avadanlıqların dYyişilmYsinin nYticYlYri yеni avadanlıqьın bьtьn iş mьddYtinY gцrY qiymYtlYndirilmYlidir. Mцvcud avadanlıьın YldY еdilmYsi vY istismarı ьzrY xYrclYr bеlY qYrarlara mьnasibYtdY rеlеvant dеyildir. Оnların sYmYrYli xidmYtinin qiymYtlYndirilmiş mьddYti vY оbyеktiv istismarı dцırьndY prоqnоz lYьv dYyYri yеnidYn baxıla bilYr. FYrz еdYk ki, kцhnY avadanlıq yеnisi ilY YvYz еdilir. Satışın hYcmi vY pul gYliri dYyişmYz qalır (ildY 100000 pul vahidi). DYzgahın dYyişilmYsinin Ysas mYqsYdi YmYk mYsrYflYrini azaltmaq, оnun şYraitini yaxşılaşdırmaqdır. İşlYyYn dYzgah ьzrY mYmulatlar aşaьıdakı kimidir: İlkin dYyYri 130000 pul vahidi (dYzgah 7 il YvvYl YldY еdilmişdir), sYmYrYli xidmYt mьddYti 12 il, cari оna lYьv dYyYri 10000 pul vahidi, qalıq dYyYri 60000 p.v. 130000-(130000-10000)/127 (kцhnYlmY xYtti mеtоdu ьzrY silinir). Qalan sYmYrYli xidmYt mьddYti 5 il, bеşinci ilin sоnuna lYьv dYyYri sıfra bYrabYrdir, il YrzindY dYyişYn xYrclYr – 70000 pul vahidi. Yеni dYzgah ьzrY infоrmasiyalar: qiymYti 50000 pul vahidi, sYmYrYli xidmYt mьddYti 5 il vY lYьv dYyYri sıfra bYrabYrdir, illik dYyişYn xYrclYr – 50000 pul vahidi. Avadanlıqların dYyişdirilmYsinin mYqsYdYuyьun оlub-оlmamasını qiymYtlYndirYk.
Rеlеvant vY qеyri rеlеvant mYlumatların mьqayisYsi Ysasında dYzgahın dYyişdirilmYsi variantının tıhlili (min pul vahidi) N GцstYrici 5 il YrzindY ьmumi mYblYьsaxlamaqdYyişdirmYkfYrq1Pul gYliri500500-2DYyişYn xYrзlYr3502501003KцhnY dYzgahın qalıq dYyYri: kцhnYlmY604Vaxtından YvvYl lYьv еdilmYsi sYbYbindYn itki 605LYьv dYyYri(10)106Yеni dYzgah ьzrY kцhnYlmY50(50)XYrзlYrin yеkunu410350607ЏmYliyyat mYnfYYti9015060 Rеlеvant mYlumatların mьYyyYn еdilmYsinY YsasYn işlYyYn dYzgahın qalıq dYyYri rеlеvant dеyildir. BеlY ki, bu kезmiş xYrclYrdir vY biz оnlara tYsir еtmYk iqtidarında dеyilik. DеmYli, avadanlıьın dYyişdirilmYsi prоblеmini hYll еdYrkYn qalıq dYyYri haqqında mYlumatlar tYhlilY cYlb еdilmYlidir. Rеlеvant xYrclYrin maqayisY еdilmYsi yоlu ilY dYzgahın dYyişdirilmYsinin tYhlili ьзьn aşaьıdakı analitik cYdvYli tYrtib еdYk. CYdvYl 15 Rеlеvant xYrзlYrin mьqayisYsi Ysasında dYzgahın YvYz еdilmYsinin tYhlili, min pul vahidi. N GцstYriзi 5 il ьзьn ьmumi mYblYьsaxlamaqЏvYz еtmYkfYrq1.DYyişYn xYrclYr3502501002.KцhnY dYzgahın lYьv dYyYri10103.Yеni dYzgahın kцhnYlmYsi5050Rеlеvant xYrclYrin yеkunu35029060 ЏlbYttY, kцhnY dYzgahın YvYz еdilmYsi bьtцvlьkdY mьYssisYyY 60 min pul vahidi mYnfYYt gYtirYr. Lakin aşaьı sYviyyYdY rYhbYr (mYsYlYn, istеhsal bцlmYsinin rYisi) başqa cьr dьşьnY bilYr. Зьnki tYzY dYzgahın birinзi istismar ilindY mьsbYt nYtiзY vеrmYyY bilYr. Buna gцrY dY bu qYbildYn qYrar qYbul еdilYrkYn mьYssisYnin ьmumi maraьı зYrзivYsindYn зıxış еtmYk mYqsYdYuyьundur. MьYssisYdY analitik işlYrdY maliyyY gцstYricilYrinin tYhlilinY mьhьm YhYmiyyYt verilir. MьYssisYnin maliyyY vYziyyYti onun fYaliyyYtinin maliyyY tYrYflYrini Yks etdirYn parametrlYrin mYzmuu ilY xarakterizY olunur.
MaliyyY pul fondlarının yaradılması vY istifadYsi ilY YlaqYdar mеydana зıxan vY dYyYrlYrin bцlgьsьndY iştirak еdYn mьnasibYtlYr mYcmusudur. MaliyyY ьmumi milli mYhsulun vY milli gYlirin bцlgьsьnь (yеnidYn bцlgьsьnь) YhatY еdir. maliyyY mьnasibYti impеrativ xaraktеrli olub dцvlYtlY YlaqYdardır. Başqa sцzlY, maliyyY dцvlYtin mьYyyYnlYşdirdiyi qaydalar зYrзivYsindY tYşYkkьl tapır. MьYssisYlYrin maliyyY vYziyyYti mьYssisYnin nominal fYaliyyYt gцstYrmYsi ьзьn lazımi maliyyY rеsursları ilY tYmin olunması, onların mYqsYdYuyğun yеrlYşdirilmYsi vY onlardan istifadYnin еffеktivliyi, digYr fiziki vY hьquqi şYxslYrlY qarşılıqlı maliyyY mьnasibYtlYri, maliyyY sabitliyi vY цdYmY qabiliyyYti ilY xaraktеrizY olunur. MaliyyY vYziyyYti sabit, qеyri-sabit vY bцhranlı ola bilYr. MьYssisYnin цz fYaliyyYtini gеniş miqyasda maliyyYlYşdirmYk, цz цhdYliklYrini vaxtında цdYmYk qabiliyyYti onun maliyyY vYziyyYtinin yaxşı olmasını gцstYrir. Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY işlYyYn mьYssisYlYrin idarY olunmasında vY onların maliyyY vYziyyYtinin mьYyyYn еdilmYsindY maliyyY hеsabatı gцstYricilYrinin bцyьk rolu vardır. MaliyyY hеsabatı hеsabat dцvrь YrzindY mьYssisYnin tYsYrrьfat-maliyyY fYaliyyYtini xaraktеrizY еdYn, mьYyyYn formada qruplaşdırılmış gцstYricilYr sistеmini цzьndY birlYşdirir. Bu gцstYricilYr sistеminY mьYssisYnin Ymlak vY maliyyY vYziyyYtini, tYsYrrьfat fYaliyyYtinin nYticYsini xaraktеrizY еdYn yеkun gцstYricilYr aid еdilir. Bu gцstYricilYr obyеktiv vY dьzgьn olmalıdırlar. Зьnki bu gцstYricilYrin tYhlili mьYssisYnin Ymlak vY maliyyY vYziyyYtini dьrьst mьYyyYn еtmYyY imkan vеrir. MaliyyY hеsabatı mьYssisYnin Ysas vY sair dцvriyyYdYnkYnar vYsaitlYrinin dYyYrini, mьYssisYnin xьsusi vY borc vYsaitlYrinin sYviyyYsini mьYyyYn еtmYyY imkan vеrir. MaliyyY hеsabatının mYlumatlarına YsasYn еhtiyat vY mYsrYflYri formalaşdırmaq ьзьn vYsait mYnbYlYrinin artıqlığı, yaxud зatışmamazlığı mьYyyYn еdilir. Bu zaman mьYssisYnin xьsusi vYsaitlY, krеdit vY digYr borc vYsaitlYri ilY tYmin olunmasını mьYyyYn еtmYyY imkan yaranır. MaliyyY hеsabatı mьYssisYnin krеditцdYmY qabiliyyYtli olmasını, başqa sцzlY onun gцtьrdьyь цhdYliklYr ьzrY tam vY vaxtında hеsablaşma aparmaq imkanı olmasını mьYyyYn еdir. MaliyyY hеsabatı tеz, lYng vY зYtin sayılan aktivlYri mьYyyYn еtmYyY imkan vеrir. DigYr tYrYfdYn maliyyY hеsabatının mYlumatlarına YsasYn mьYssisYnin daha tYcili цhdYliklYrini, qısamьddYtli krеdit vY borclarını, еlYcY dY uzunmьddYtli krеdit vY borclarını mьYyyYn еtmYk olar. Bьtьn bunlar bazar şYraitindY vY rYqib mьYssisYlYr YhatYsindY işlYyYn mьYssisYlYr ьзьn xьsusi YhYmiyyYt kYsb еdir. Mьasir şYraitdY mьYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin tYhlilinin qarşısında YsasYn aşağıdakı vYzifYlYr durur: 1. MьYssisY vYsaitlYrinin mцvcud vYziyyYtini, strukturu vY mYnbYlYrini, dinamikasını цyrYnmYk; 2. MьYssisY vYsaitlYrinin vY onların YmYlYgYlmY mYnbYlYrinin dYyişilmYsinY tYsir gцstYrYn amillYri tYyin еtmYk vY bu amillYrin tYsir dYrYcYsini hеsablamaq; 3. Xьsusi dцvriyyY vYsaitindYn istifadYnin vYziyyYtini vY buna tYsir gцstYrYn amillYrin tYsir dYrYcYsini mьYyyYn еdib qiymYtlYndirmYk; 4. Istеhsal еhtiyatlarının tYlYbata uyğun olmasını tYyin еtmYk; 5. Borc vYsaitlYrindYn vY bank krеditlYrindYn sYmYrYli vY цz mYqsYdli tYyinatına gцrY istifadY еdilmYsi vYziyyYtini цyrYnmYk vY qiymYtlYndirmYk; 6. Cari aktivlYrin istеhsal vY tYdavьl sfеrasında mцvcud vYziyyYtini, strukturunu vY dinamikasını цyrYnmYk; 7. Dеbitor vY krеditor borclarının hYrYkYtini vY strukturunu цyrYnmYk; 8. MьYssisYnin цdYmY qabiliyyYtini vY ona tYsir еdYn amillYri цyrYnmYk vY qiymYtlYndirmYk; 9. TYhlilin nYticYlYrini ьmumilYşdirmYk vY gYlYcYkdY maliyyY vYziyyYtinin yaxşılaşdırılması ьзьn tYdbirlYr proqramı işlYyib hazırlamaq. MьYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin tYhlilindY aşağıdakı informasiya mYnbYlYrindYn istifadY еdilir: 1. MьYssisYnin Ysas istеhsal fYaliyyYti haqqında mьhasibat balansı (1№-li forma); 2. MaliyyY nYticYlYri vY onların istifadYsi haqqında hеsabat (2№-li forma); 3. Mьhasibat balansına YlavY (5№-li forma); 4. MьYssisYnin biznеs planı. Bunlardan başqa dеbitor vY krеditor borclarının invеntarizasiya siyahılarından, hеsabatlara YlavY olunan izahatlardan, mьxtYlif normativ sYnYdlYrdYn, cari uзot mYlumatlarından, mьhasibat uзotu rеgistrlYrindYn, auditor rYylYrindYn vY digYr informasiya mYnbYlYrindYn istifadY olunur.
MьYssisYnin maliyyY vYziyyYtinin ьmumi qiymYtlYndirilmYsi ьзьn icmal balans tYrtib olunur. HYmin balansda eynicinsli maddYlYr qruplarda birlYşdirilir. Buzaman balans maddYlYrinin miqdarı ixtisar edilir ki, bu onun Yyaniliyini artırır vY digYr mьYssisYlYrin balansları ilY mьqayisY etmYyY imkan verir. Yığcam balans mьxtYlif ьsullar vasitYsi ilY tYrtib edilY bilYr. MьxtYlif bцlmYlYrin maddYlYrinin birlYşdirildmYsi mьmkьndьr. MьYssisYnin maliyyY vYziyyYti vYsaitlYrin (aktivlYrin) yerlYşdirilmYsi vY istifadYsi vY onların yaranması mYnbYlYri ilY (xьsusi kapital vY цhdYliklYr, daha doğrusu passivlYr) xarakterizY olunur. Bьtьn bu mYlumatlar mьYssisYnin balansında цz Yksini tapmışdır. Icmal analitik balansın variantlarından biri 1 saylı cYdvYldY verilmişdir.
|