Mavzu: Bolaning jinsiy idinfikatsiyasida ota onaning ro'li. I. Bob. Bolaning jinsiy idinfikatsiyasi va uning mazmuni

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

29 
2.2 Bolada jins tushunchasini yuzaga kelishi.
Oʻsmirlik davrida 
kuzatiladigan xarakterli holatlardan biri bu balogʻatga yetishdir. Jinsiy bezlar va ular 
bilan bogʻliq jinsiy xususiyatlar onaning bachadonidagi vaqtdayoq shakllanadi va 
tugʻilishdan oʻsmirlik davrigacha jinsiy rivojlanishni belgilaydi. Muayyan 
bosqichda jinsiy rivojlanish keskin tezlashadi va fiziologik balogʻatga yetish davri 
boshlanadi. Jinsiy rivojlanishning tezlashishi va uning eng yuqori bosqichga erishish 
davri balogʻatga yetish davri deb ataladi va koʻpincha u oʻsmirlik davriga toʻgʻri 
keladi. Koʻp hollarda oʻgʻil bolalarda balogʻatga yetish qizlarga qaraganda 1-2 yil 
kechroq sodir boʻladi. Jinsiy rivojlanishning intensivligi juda individualdir va u 
salomatlik holati, ovqatlanish tabiati, iqlimiy, maishiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoitlar kabi koʻplab omillarga bogʻliq. Bunda genetik xususiyatlar muhim rol 
oʻynaydi. Jinsiy rivojlanishning boshlanishi moyaklar hajmining kattalashishi 
paytidan boshlab hisoblanadi. Moyaklar tomonidan ishlab chiqariladigan erkak 
jinsiy gormoni boʻlmish testosteron jinsiy a’zolarning rivojlanishiga va oʻsmirning 
tanasida jismoniy oʻzgarishlarga sabab boʻladi. Yigitlarning tana tuzilishi erkak 
kishinikidek holga keladi – keng yelkalar va ozgʻin sonlar, koʻkrak va bel qismda 
boʻrtma mushaklar. Boʻy oʻsish sur’ati tezlik bilan oshadi – oʻgʻil bolalar yiliga 8-
12 sm ga oʻsishni boshlaydilar. 3-4 yildan keyin oʻsish sur’ati pasayadi. Ovoz 
pardasi pasayadi, kekirdak oʻsadi. Yuzda yumshoq, mayda tuklar koʻrinishidagi 
moʻylov va soqol oʻsa boshlaydi. Faqat 16-20 yoshga kelib ular qalinlashadi. Yogʻ 
bezlarining faolligi oshishi tufayli akne va qora dogʻlar paydo boʻlishi mumkin, ter 
bezlarining faoliyati esa kuchli terlashni keltirib chiqaradi. Jinsiy balog‘atga yetish 
haqida tushuncha. O'sm irlik davrida kuzatiladigan xarakterli holatlardan biri jinsiy 
baIog‘atga yetishdir. Jinsiy balo g ‘atga yetish qanday am alga oshadi. Jinsiy bezlar 
va u bilan bog‘liq bo‘lgan jinsiy belgilar bola hali ona qornidaligidayoq paydo 
bo‘ladi va bola tug‘ilganidan boshlab to o‘smirlik davrigacha jinsiy rivojlanishni 
belgilab beradi. Jinsiy bezlar va u larn in g vazifalari bolani rivojlanish jarayonining 
yaxlitligi bila nuzviy bogiiq boiadi. Ontogenetik taraqqiyotning ma’lum bir 
bosqichida jinsiy rivojlanish keskin jadallashadi va fiziologik jinsiy yetuklik am alga 
oshadi. Jinsiy rivojlanishning tezlashishi va jinsiy balog‘atga yetish davri jinsiy 

---

30 
balog‘atga yetish davri deb ataladi va u aksariyat hollarda o'sm irlik yoshiga to ‘g ‘ri 
keladi. Qiz bolalarning jinsiy balog‘atga yetishishi o‘g‘il bolalarga qaraganda 1-2 
yil ilgarilab ketadi. Jinsiy balog‘atga y etish nisbatan individual xarakterga ega b 
o‘lib, u vaqti va tempiga ko‘ra turli bolalarda turlicha kechishi m um kin. Jinsiy 
balog‘atga yetish muddati va uning jadalligi turlicha bo‘lib, u ko‘plab omillarga: 
salom atlik holati, ovqatlanish xarakteri, iqlim , maishiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoitlarga bog’liq. Bunda nasliy xususiyatlar ham muhim ro’l o‘ynaydi. Noqulay 
maishiy sharoitlar, yetarlicha va to‘g‘ri ovqatlanm aslik, ularda zarur vitam 
inlarning yetishm asligi, ogkir yoki qaytalanuvchan xastaliklar jinsiy balog‘atga 
yetish davrini kechiktirib yuborishga olib kelishi mumkin. Odatda katia shaharlarda 
o‘smirlarning jinsiy balog‘atga yetishishi qishloq joylardagiga qaraganda ertaro 
qamalga oshadi. Jinsiy balog‘atga yetish davrida gipofiz va qalqonsimon bezlar 
ajratib chiqaradigan gormonlar ta’siri ostida o'smirda bo‘yining o‘sishi, ikkilamchi 
jinsiy belgilarning rivojlanishi, ovozning o ‘zgarishi, muskul kuchiarining ortishi; 
tananing ayrim qism larini ju n bosishi, ko‘krak bezlarining rivojlanishi kabilar 
kuzatiladi. Jinsiy balog‘atga yetish bosqichlari. Jinsiy balog‘atga yetish tekis 
kechadigan jarayon emas. Uma’lum bir bosqichlarga bo’inadi va ularning har biri 
ichki sekretsiya bezlarining va butu n organizmning o‘ziga xos vazifalari bilan 
xarakterlanadi. Bu bosqichlar birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilar majmui 
bo‘yicha belgilanadi. I bosqich — pubertat oldi bosqichi (jinsiy balog‘atga yetishdan 
oldingi davr). Bu davr ikkilam chi jinsiy belgilaring bo’masligi (namoyon bola asli) 
bilan xarakterlanadi. II bosqich — pubertat boshlanishi. 0‘g‘il bolalarda tuxumdon 
shakli biroz kattalashadi. Qovning jun bosishi minimal bo’adi. Junlar har-har joyda 
va to‘g‘ri bo'ladi. Qiz bolalarda ko‘krak bezlari to’lisha boradi. Jinsiy lablar atrofini 
biroz jun bosadi. Bu bosqichda gipofiz keskin faollashadi, uning genodotrop va som 
atotrop vazifalari ortadi. Somatotrop gormonlar ajralishining kuchayishi bu 
bosqichda qizlarda ko‘proq kuzatiladi. Bu esa ularda bo‘y o‘sish jarayonlarining 
kuchayishini ta’minlaydi. Jinsiy g orm onlarning ajralishi kuchayadi, buyrak usti 
bezining vazifasi faollashadi. III bosqich — o ‘g‘il bolalarda tuxum donning 
kattalashishi davom etadi. Jinsiy a ’zo ning kattalashishi boshlanadi, asosan u uzaya 

---

31 
boradi. Qovda junlar qalinlashib, dag‘allashib, ularning maydoni kengayib boradi. 
Qiz bolalarda sut bezlarining rivojlanishi davom etadi, jun qoplashi qovtom on 
kengayib boradi. Qon tarkibida genodotrop gormonlar iqdorining ortishi amalga 
oshadi. Jinsiy bezlar vazifalari faollashadi. Bolalarda somatotropik gormoni 
ajralishining kuchayishi bilan ularning bo‘yi o'sishi tezlashadi. IV bosqich — o‘g‘i! 
bolalarda jinsiy a’zo eniga kengaya boradi, tovush o ‘zgaradi, yuzlarga sepkil chiqa 
boshlaydi, yuzlariga, qo‘ltiq osti va qovlariga jun chiqa boshlaydi. Qiz bolalarda sut 
bezlari jadal rivojlana boshlaydi, badanning b a’zi joylarini ju n bosishi 
kattalarnikiga o ‘xshagan bo‘ladi, biroq kam roq tarqaladi. Bu bosqichda androgen 
va estrogen gorm onlar kuchli ajralib ch iq a boshlaydi. 0‘g‘il bolalarda bo‘yi jadal 
o ‘sishini belgilab turuvchi som atotropinning yuqori darajasi saqlanib qoladi. Qiz 
bolalarda esa som atotropin miqdori kam ayadi va mos ravishda bo‘yining o‘sishi 
ham sekinlashadi. V bosqich — o’g ‘il bolalarda jinsiy organlar va ikkilamchi jinsiy 
belgilar to kla rivojlanib bo'ladi. Qiz bolalarda sut bezlari va jin siy a ’zolarining ju 
n bilan qoplanishi katta ayollarnikidek bo’ladi. Bu bosqichda qiz bolalarda m 
enstruatsiya turg 'unlashadi. Menstruatsiyaning yuzaga kelishi jinsiy balog’at 
davrining boshlanganidan dalolat beradi. Bu vaqtga kelib tuxumdonlar 
urug‘lanishga tayyor yetilgan tuxum hujayralarini yetiltirib chiqara boshlaydi. 
0‘smirlarda suyak skletlari va muskul sistem asining jadal o ‘sishi ortid a uning ichki 
organlari — yurak, o ‘pka, oshqozonichak yo‘llarining rivojalanishi hamma vaqt 
ham ulguraverm aydi. Yurakning o'sishi qon tom irlari o ‘sishidan ilgarilab ketadi, 
oqibatd a qon bosimi ortadi va birinchi navbatda yurakning ishlashi qiyinlashadi.
Yurakning yetarlicha ishlay olmasligi esa o ‘g kil va qiz bolalarda ko‘pincha bosh 
aylanishi, rangning oqarishi h o latlarin in g k u zatilishiga olib keladi. B undan bosh 
ogkrigki, tez toliqish, vaqti-vaqti bilan lanjlanib turish kabilar kelib chiqadi. Jinsiy 
balog‘atg a yetish davri tugashi bilan bunday o ‘zgarishlar odatda izsiz yo'qolib 
ketadi. Rivojlanishning bu bosqichida gipotalam usning faollashuvi m unosabati 
bilan m arkaziy nerv sistemasi vazifasi ham sezilarli. darajada o ‘zgaradi. 
Emotsional jihatlar ham o‘zgaradi. O’smirning hissiyoti o ‘zgaruvchan, qarama-
qarshi bo’lib qoladi: o‘ta ta’sirlanuvchanlik ko‘pincha jizzakilik, tortinchoqlik bilan 

---

32 
uyg‘unlashib ketadi. Haddan tashqari tanqidiylik va ota-onasining qaram og‘iga 
betoqatlik nam oyon bo’ladi. Bu davrda ba’zan ishchanlikning pasayishi, asabiylik, 
seijahllik, yig‘loqilik (ayniqsa, qizlarda m enstruatsiya davrida) kabilar kuzatiladi. 
Bu davrda o ‘sm ir shaxsi jadal shakllana b o radi, kattalik hissi yuzaga keladi, qaram 
a-qarshi jins vakillariga m unosabat o ‘zgaradi, ularga qiziquvchanlik ortadi. Jinsiy 
balog‘atga yetish davrida o ‘sm ir organizm ining normal jism oniy rivojlanishi m 
uhim roi o ‘ynaydi. Bu davrda turli xil, servitam in ovqatlarni yetarlicha iste’m ol 
qilish, shuningdek ochiq havoda sayr qilish, sport bilan shug‘ullanish zarur. Jinsiy 
balog‘atga yetishning alohida e ’tib o r talab qiladigan jihatlari ham mavjud. Jinsiy 
balog‘atga yetish davrida o ‘sm ir organizm ida, uning ruhiyatida ro‘y beradigan 
bunday tabiiy o ‘zgarish!ardan xabard o r b o ‘lishlik, ularning sabablari, kechishi h 
aq id a aniqroq m a’lum otlarga ega b o ‘lishlik «o‘smirlikdek» o g ‘ir, m urakkab 
davrni jiddiy, salbiy asoratlarsiz kechishini ta ’m inlaydi. Buning uchun birinchi 
navbatda shu o ‘smirIarning yaqin kishilari, otaonasi, o ‘qituvchilari hozirgi kun o 
‘sm ir psixolgiyasi, psixofizilogiyasi masalalariga oid eng zam onaviy ilm iy m 
a’lum otiardan xabardor b o ‘lishi va o ‘sm irlar bilan b o ‘ladigan o'zaro m 
unosabatlarda ulardan o‘rinIi foydalana olish malakalariga ega bo‘lishlari lozim.
oʻsmirlar va yoshlarda jins masalalariga nisbatan toʻgʻri munosabatni shakllantirib 
borishga qaratilgan tibbiy va pedagogik tadbirlar tizimi; tarbiya jarayonining muhim 
qismi. J. t. shaxsning jismoniy, aqliy, maʼnaviy va estetik rivojlanishi bilan bevosita 
bogʻliq. J. t.ning asosiy vazifasi yosh avlodning yaxshi oʻsib-unishiga, zurriyot 
berish funksiyasini bekamu koʻst qilib shakllantirishga, nikoh va oilani 
mustahkamlashga yordam berishdan iborat. J. t.ni bolalarning yoshi, jinsi va 
malakasiga moc tushadigan qilib olib borish zarur. Koʻplar J. t.ni balogʻat yoshida 
boshlash kerak deb hisoblashadi. Bu notoʻgʻri, chunki bunga taalluqli ayrim 
masalalarni bolaning yoshligidan boshlab hal qila borish kerak. Koʻpgina ota-onalar 
jins masalasini muhokama qilish odobdan emas deb oʻylab yoshlarni qiziqtiradigan 
masalalar toʻgʻrisida soʻzlashmaslikni lozim koʻrishadi. Natijada, bolalar 
atrofdagilardan, koʻpincha tasodifiy manbalardan koʻr-koʻrona maʼlumotlar olib, 
oʻzlarini qiziqtirgan mavzular yuzasidan aksari notoʻgʻri tasavvurga ega boʻlib 

---

33 
qoladilar. Avvalo, yoshlar jins orasidagi tafovutlar, ular jinsiy aʼzolarining tuzilishi 
va mohiyati haqida tasavvurga ega boʻlishlari lozim. Buni maktab yoshidan 
boshlagan maʼqul. Maʼlumki oʻsmirlik davriga kelib gormonal oʻzgarishlar, 
balogʻatga yetish, jismoniy yetilish tufayli qarama-qarshi jinsga qiziqish paydo 
boʻladi. Xuddi shu davrda ular jinsiy aʼzolarning anatomik va fiziologik 
xususiyatlaridan boxabar boʻlishlari lozim. Jarayonini shartli ravishda bir nechta 
bosqichga ajratish mumkin. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga oddiy 
gigiyena malakalari va yurish-turish qoidalarini oʻrgatib borish, organizmni 
chiniqtirish muhim, chunki ularning jinsiy jihatdan rivojlanishi umumiy jismoniy 
rivojlanishiga bogʻliq. Bolalar tarbiyasi va parvarishida badanning erogen zona deb 
ataladigan (qarang Jinsiy hayot) joylari taʼsirlanmasligiga eʼtibor berish, ularga 
noqulay, tor kiyim kiygazmaslik, gijja kasalliklari boʻlsa, vaqtida davolatish zarur. 
Shu yoshdagi bolalarda, odatda, roʻzgʻor ishlariga qarashish istagi paydo boʻladi, 
ota-onalar bu istakni ragʻbatlantirib turishlari, oʻgʻil bolalardan qizlarga yordam 
berishni talab qilishlari lozim. Bolada javobgarlik, burch, boshqalarga mehr-
muhabbat va hurmat bilan qarash hissini shakllantirib borish muhim. Bolalar uyda 
biror ish, maktabda esa tayinli bir vazifa bilan band boʻlishi J. t.da muhim 
ahamiyatga ega. Balogʻatga yetish davridagi J. t., birinchi galda, shu davrda 
oʻsmirning organizm va shaxsiyatida boʻladigan oʻzgarishlarni hisobga olishi lozim. 
Qizlar 12—14 yoshda, oʻgʻil bolalar esa 13—15 yoshda oʻsmirlikka qadam 
qoʻyishadi, bu davrda ularning ichki dunyosi boyib, endokrin bezlari, ayniqsa, jinsiy 
bezlarining faoliyati kuchayadi, asta-sekin jinsiy mayl uygʻona boshlaydi 
(qarang Balogʻatga yetish). Balogʻatga yetish jarayonida jinsiy ong qaror topa 
boshlaydi. Onalar sharqona feʼlimizdagi qon-qoniga oʻtib kelayotgan oriyat 
tuygʻusi, avlodlarning shaʼnini pok saqlash yoʻlidagi andisha tuygʻusi qizlar uchun 
javohirlardan ham yuksakroq ekanligini yoʻl-yoʻlakay uqtirib borishlari lozim. 
Qizlarni maʼnaviy kamol toptirish uchun ular ruhiyatiga masʼullik, burch, uyat, 
mehribonlik, fidoyilik, vafo fazilatlarini singdirib borishlari darkor. Shuningdek, 
iffat, vijdoniy poklik, nomus, hayo qizlar tabiatiga xos fazilat ekanligini tushuntirib 
qoʻyish muhim. Balogʻat yoshidagilar bu davrdagi gigiyena masalalari 

---

34 
tushunchalarini tasodifiy oʻrtoqlaridan emas, balki otaonalari, pedagoglar va maktab 
vrachlaridan olishlari muhim. Xususan bu davrda qizlarni hayz koʻrishga, oʻgʻil 
bolalarni esa ixtilom boʻlib turishga tayyorlash, bu fiziologik hodisalar tabiiy hol 
ekanligini, ular boshlanganida qanday gigiyena qoidalariga amal qilish kerakligini 
qizlarga onasi, oʻgʻillariga otasi yoki yaqin kishilari tushuntirib berishi kerak. 
Yoshlar oʻzlarida paydo boʻlib boradigan allanechuk istaklarni hamisha ham jilovlab 
ololmaydi, qarama-qarshi jinsdagi oʻz tengqurlari oldida endi oʻzlarini noqulay his 
qiladigan boʻlishadi. Mana shu davrda yoshlar oʻzlarini qiziqtiradigan ishlar bilan 
band boʻlsa, koʻngli odamlarga xayrixohlik bilan toʻlib-toshib tursa, ularda jins 
masalalariga odatdan tashqari qiziqish paydo boʻlmaydi. Shuning uchun yoshlardagi 
ijodiy mayllarni, koʻp qirrali qiziqishlarni tarbiyalab borish, ularning jismoniy 
tarbiya va sport bilan shugʻullanishlarini targʻib qilish nihoyatda muhim. Chunki 
jismoniy tarbiya va sport yoshlarning ortiqcha kuch-quvvati va vaqtini band qilib, 
organizmning har tomonlama kamol topishiga, baquvvat boʻlishiga yordam beradi. 
Ota-onalar va pedagoglar yeshlarni hurmat qilib, ularning fikrlari bilan qiziqishlari 
va oʻrtoqlashishlari lozim. Odam jismonan va ruhan balogʻatga yetganidan keyin 
chin muhabbat paydo boʻladi. Bunday muhabbat oʻzaro hurmat, dunyoqarash va 
qiziqishlarga hamohang boʻlsa insonning hayotini boyitadi va mustahkam oila 
qurishuchnegizyaratadi.
 
Organizmning birqancha anatomik va fiziologik oʻzgarishl
ar natijasida biologik jihatdan sekin-asta voyaga yetishi hamda jinsiy jihatdan 
yetilib, koʻpayishga, yaʼni naslni davom ettirishga layoqatli boʻlib qolishi. Qizlar 
oʻgʻil bolalarga nisbatan ertaroq balogʻatga yetadi. Qizlarda bu davr aksari 12 — 14 
yoshdan 16 — 18 yoshgacha, oʻgʻil bolalarda 13 — 15 yoshdan 16 — 20 yoshgacha 
davom etadi. Balogʻatga yetish muddati oʻsmirning irsiy xususiyatlariga, 
sogʻligʻiga, ovqatiga, shuningdek hayot tarzi (maishiy, ijtimoiy-iqtisodiy) va iqlim 
sharoitlariga bogʻliq. Turli noxush omillar: ogʻir kasalliklar, yolchib ovqatlanmaslik 
va boshqa odatda jismoniy va ruhiy rivojlanishning kechikishiga sabab boʻladi. 
Nimjon, kasalmand bolalar sogʻlom bolalarga nisbatan kechroq balogʻatga yetadi. 
Kech yoki erta Balogʻatga yetish jinsiy bezlar, buyrak usti bezlari va gipofiz 
funksiyasining buzilishiga aloqador boʻlishi mumkin. Balogʻatga yetish davrida 

---

35 
jinsiy instinkt ancha tez shakllanadi. Qizlar hayz koʻradi, bolalarda ixtilom 
(pollyutsiya) kuzatiladi, shuningdek organizmda chuqur oʻzgarishlar roʻy beradi: 
oʻsmirning boʻyi choʻzilib, ikkilamchi jinsiy belgilari paydo boʻladi; oʻgʻil bolalarda 
soqol-moʻylov koʻrinib, ovozi doʻrillab qoladi, qizlarning badani yumaloq tortib, 
birinchi galda soni va dumbasida yogʻ toʻplanib boradi, sut bezlari kattalashib, 
chanoq suyaklari eniga kengayadi. Qonda jinsiy gormonlar koʻpayib, bir jins 
ikkinchi jinsga koʻproq eʼtibor bera boshlaydi. Balogʻatga yetish davrida oʻsmirning 
psixikasi ham oʻzgarib, nerv tizimining faoliyatida bir qator oʻzgarishlar roʻy beradi. 
Gormonlar, avvalo jinsiy bezlar (moyak, tuxumdon) gormonlari Balogʻatga yetishda 
muhim ahamiyatga ega.
Balogʻatga yetishda jismoniy rivojlanishning eʼtiborli 
xususiyatlaridan biri tana qismlari nisbati, yaʼni proporsiyasining vaqtincha 
buzilishidir. Qoʻl-oyoqlar tanaga nisbatan koʻproq oʻsadi, shu sababdan harakatlari 
qoʻpolroq, kelishmagan boʻlib qoladi. Oʻgʻil bolalarda muskul kuchi zoʻr berib ortib 
boradi, muskullar massasi kattalashadi. Rastalik davrida oʻsmirlar organizmining 
rivojlanib borishida boʻladigan xususiyatlar haqida otaonalar va pedagoglar 
oʻsmirlarga toʻgʻri maʼlumot berishlari kerak, bu esa baʼzi yigit-qizlarning behuda 
qoʻrqishi va asabiylashishining oldini oladi. Balogʻatga yetish davrida oʻsmirning 
jismoniy jihatdan toʻgʻri rivojlanishi ham katta ahamiyatga ega. Buning uchun 
bekamu koʻst ovqatlanish, shuningdek sport va jismoniy mashqlar bilan 
shugʻullanib turishga alohida eʼtibor berish zarur.