MaliYYƏ faküLTƏSİ
Fəsil 1. İslam maliyyə modelinin nəzəri fəlsəfi əsasları
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
1.1. İslam maliyyəsinin tarixi inkişafı İslam bankçılıq (interest-free banking) termini İslam Bankçılığı anlayışından daha geniş bir sahəni əhatə edir. Çünki dünyanın bir neçə ölkəsində müxtəlif məqsədlərlə qurulmuş olan, ancaq İslami olaraq səciyyələndirilə bilməyən İslam banklar da vardır * . İslam maliyyə hüququnun (“fikh”in * ) ərəb ölkələri arasında intensiv tətbiqi təcrübəsi bu gün daha fəal bir sıra ərəb ölkələrində (Səudiyyə Ərəbistanı, MƏR, Küveyt və s.) həyata keçirilir. Lakin XX əsrin 80-90 illərində bank işinin məqsədyönlü islamlaşdırılması və şəriət adətlərinə uyğun islam maliyyə hüququnun tətbiqi prosesi daha çox ilk növbədə İranda inkişaf etmişdir. İranda İslam bankçılıq fəaliyyəti 21 mart 1984-cü il tarixindən etibarən qüvvəyə mindi * . 1984-cü ildə İran məclisi (İslam Məsləhətçi Assambleyası) tərəfindən islam maliyyə hüququ qəbul olunub təcrübədə istifadə edilməyə başlandı. Qəbul olunmuş qanunvericilik aktlarına əsasən 1985-ci ilin mart ayına qədər ölkədə tamamilə bütün fəaliyyət göstərən maliyyə institutlarının qəti islamlaşdırılması həyata keçirilmişdir. Lakin təcrübədə bank tənzimlənməsi və nəzarəti üzrə yeni prinsiplərin və tələblərin tam real tətbiqi həqiqətdə beş ildən çox müddət tələb etmiş və yalnız keçən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində başa çatdırılmışdır. Depozit və borc faizlərinin əlavə hesablanması və tutulması təcrübəsi bank əməliyyat və investisiya fəaliyyətindən tam sıxışdırılıb çıxarılmışdır. Bu gün ölkə bankları müştəri-əmanətçilərə tələb olunana qədər islam depozitlər (cari hesablar), islam toplama hesablarını (əmanət depozitlərini) yaxud həmçinin İslam uzun müddətli investisiya depozitlərini təklif edirlər. Tələb olunana qədər depozitlərin və cari hesabların (current account deposits) sahibləri
* Dünya səviyyəsində İslam Bankçılığı olaraq adlandırılan bu sistem, məsələn Türkiyədə faizsiz bankçılıq olaraq adlanır. * İstifadə edilən “fikh” termini İslam maliyyə hüququnu ilk növbədə müsəlman cəmiyyətində hər növ müqavilələrdən irəli gələn investisiya mübahisələrinin və maliyyə toqquşmalarının şəriət qayda və adətlərinə və fətvalara – islam banklarının dini şuralarının onların fəaliyyətinin əsas məsələləri üzrə qərarlarına uyğun real həlli təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi üsulu kimi eyniləşdirir. *
İslam Bank Qanunun qəbul edilməsi ilə İran bank sistemi bütünlüklə faizsiz bankçılıq fəaliyyəti həyata keçirirlər.
8 çek kitabçalarından istifadə etmək (açılmış hesab məbləğində) və çeklərlə hesablaşmalar aparmaq imkanını əldə edirlər. Toplama hesablarının və əmanət depozitlərinin sahibləri həmçinin bank maliyyə ehtiyatları və borclarının alınması imkanı baxımından müəyyən preferensiyalardan (üstünlüklərdən) istifadə edirlər. Əmanət qoyuluşları və depozitlərini saxlayan şəxslərin stimullarına və imtiyazlarına həmçinin islam bankları tərəfindən hesab sahiblərinin Məkkəyə dini səfərinin maliyyələşdirilməsi aid edilir. Bu gün İran təcrübəsinə çox yaxın bir istiqamətdə Pakistanda milli kredit- bank sektorunun tam islamlaşdırılması həyata keçirilir. Burada İran modelinə analoji olan son dərəcə sərt islamlaşdırma modeli tətbiq edilir, son dərəcə qısa məhdud müddətdə bütün kredit-bank sisteminin əsaslı yenidən təşkili üzrə eyni vasitələrdən və üsullardan istifadə olunur. 1983-cü ildən isə Malayziyada ölkə qanunvericiliyində aparılan təkmilləşdirmələr nəticəsində İslam Bankların yaradılması üçün hüquqi baza formalaşdırılmışdır. Məhz bundan sonra da bu ölkədə də çoxlu sayda islami banklar qurulmuşdur. Türkiyə Cümhuriyyətində isə 1984-cü ildə “Özəl Maliyyə Qurumları” ilə bağlı qanunun qəbulu ilə bu ölkədə də islam bank prinsiplərinə əsaslanan maliyyə qurumlarının fəaliyyət göstərilməsinə geniş imkan yaradılmışdır. Bu hadisədən sonra 1985-ci ildən bir-birinin ardınca Faysal Finans və Al-Baraka Türk kimi özəl maliyyə qurumları fəaliyyətə başlamışdır. Kredit-bank sektorunun islamlaşdırılması prosesləri ayrı-ayrı ərəb ölkələrində müxtəlif intensivlikdə inkişaf edirlər. Onların arasında bank işinin islamlaşdırılması mexanizmləri olduqca intensiv şəkildə son on il ərzində İrandan sonra Pakistanda tətbiq edilirdi. Pakistanda 1999-cu ilin dekabrında Ali Məhkəmə borc faizi - riba üzrə istənilən əlavə hesablamanı və tutulmanı islam əxlaqı normalarına zidd hesab etmiş və hökumətin üzərinə 2001-ci ilin ortalarına qədər ölkədə birləşdirilmiş tam islamlaşdırılmış maliyyə və kredit-bank sisteminin tətbiqi vəzifəsini qoymuşdur. Ölkənin bank təcrübəsinin bu qədər qısa müddətdə yeni prinsiplərə keçməsi ilk
9 növbədə ilkin dövrdə bankların depozit və xüsusilə investisiya fəaliyyətinin pisləşməsinə səbəb olmuşdur. Həmçinin fərdi sahibkarlıq sektoru, xüsusilə kiçik firmalar, fərdi sahibkarlar və tək sahiblər banklarla ehtiyatla münasibət qururdular, çünki onlar üçün bankdan cəlb olunmuş maliyyə ehtiyatlarının faktiki dəyəri əhəmiyyətli dərəcədə artmağa başlamışdır. Bununla bərabər rəsmi bank sektorunda faizin ləğvi çox vaxt qeyri-rəsmi (sələmçilik) borc bazarında və parabank sektorunda kreditin dəyərinin artmasına səbəb olurdu. Hətta yerli kiçik fərdi milli sahibkarlığın borc ehtiyatlarının alınması zəruriliyi daima artdığından paralel “qara maliyyə bazarının” fəaliyyəti genişlənməyə başlamışdır. Maliyyə və kredit-bank strukturlarının tam islamlaşdırılması əsasında ölkədə aparılan bank islahatları çərçivəsində yerli kredit bazarında dövlət sektorunun mövqelərinin əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmlənməsi ehtimalı iri sənaye sahibləri və biznesmenlərdə müəyyən narahatlıq doğururdu. Digər tərəfdən iri fərdi sahibkarlar və investorlar çox vaxt onlardan bank qarşısında özünün real balansının, ilk növbədə onların həyata keçirilmiş investisiya layihəsi nəticəsində aldıqları faktiki mənfəətin həcmi haqqında məlumatların tam açıqlanmasını tələb edən islam maliyyələşdirmə üsullarından istifadə etməkdən birbaşa boyun qaçırırlar. İslam bankının borc alan müəssisənin faktiki mənfəəti haqqında məlumatı həmin müəssisənin biznesi haqqında bir çox digər məlumatları ilə olduğu kimi real əldə etmək imkanı adətən olduqca məhdud, zəif unifikasiya edilmiş və çox vaxt islam banklarının rəhbərləri tərəfindən ən münasib investisiya qərarının qəbulu üçün az faydalı olur. Yerli fərdi sahibkarların və investorların idarə etmə bacarıqları olduqca zəif olur, onlar üçün yüksək olmayan rəsmi davranış etikası, götürülmüş öhdəliklərin vaxtında yerinə yetirilməməsi səciyyəvidir, bu da islam bankının əməliyyatlarında PLS-prinsipinin tətbiqini obyektiv surətdə çətinləşdirir. Vəziyyət onunla çətinləşirdi ki, ilk növbədə yeni islam maliyyələşdirməsi prinsiplərinə keçən banklar və maliyyə institutları avtomatik olaraq dövlət nəzarəti altına yaxud bilavasitə olaraq dövlət sektoruna keçirdilər. Lakin ölkədə fərdi milli sahibkarlığın möhkəmləndirilməsi üzrə ümumi strategiya ilə hərəkət edən Pakistan hökuməti bu gün artıq bir sıra islam bankının və digər islamlaşdırılmış maliyyə və kredit idarələrinin xüsusi sahibliyə verilməsi
Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|