Kızılkaya / Fıkıh Usulünde Sahabe Fetvasının Kaynaklık Değeri Cilt / Volume: • Sayı /Issue: • 2012

8
İnsan ve Toplum
tarihinde kadın hükümdar ve yöneticilerin de erkek yöneticiler gibi kendi adlarına 
hutbe okuttukları bilinmektedir. Hutbe, halife ile sultan veya eyalet valileri ve mahalli 
hanedanlar arasında güç dengesinin sembolik bir işaretiydi. Osmanlı döneminde de 
sultanlar ve bazı yerel beyler adına hutbe okunmuştur. Hatta 1876 Anayasası’nın 7. 
Maddesi’nde, padişah adına hutbe okunması, onun hâkimiyet hakları arasında sayıl-
mıştır (Baktır, 1998, s. 426).
Görüldüğü üzere hutbeler, İslam tarihi boyunca birçok dinî ve toplumsal işlevinin 
yanında, politik bir konu olarak da telakki edilmiş, iktidarın bir operasyon alanı olarak 
görülmüştür. Cumhuriyet döneminde de hutbeler üzerinden devrimler halka aşılan-
maya devam edilmiştir. Örneğin, cumhuriyetin faziletleri anlatılmış, askerlik (Akseki, 
1937, s. 200) ve militarizm övülmüş, (Usta, 2005, s. 225) vatan sevgisi, (Akseki, s. 307) 
vatana bağlılık (Diyanet İşleri Başkanlığı, 1981, s. 497) ve vatan uğrunda fedakârlık 
(Vahid, 1928, s. 29) gibi konular etrafında millî kimlik oluşturma (Diyanet İşleri 
Başkanlığı, s. 485) gayretleri sürdürülmüştür. Yeni kurulan cumhuriyet rejiminin halk 
tarafından benimsenmesi adına hutbeler verilmiş (İstanbul Müftülüğü, 2004c), genç 
cumhuriyetin kurucu kavramlarının inşası için sürekli bir şekilde kavramların (İstanbul 
Müftülüğü, 2003b) ehemmiyetine vurgu yapılarak resmî ideolojinin onayı alınmaya 
çalışılmış ve aynı zamanda halkın da resmî ideolojiye eklemlenmesine yardımcı olmuş-
tur. Ayrıca, hutbeler vasıtasıyla kalkınma (İstanbul Müftülüğü, 2004d) ve çağdaşlaşma 
ülkülerine, bilimsel (Vahid, s. 138) ve teknolojik (Akseki, s. 7) gelişmelerin önemine dik-
kat çekilmiştir. Ekseriyetle, Türkiye’de “apolitik” konulardan bahseden cuma hutbeleri 
görüldüğü gibi zaman zaman da hutbeler doğrudan devlet söylemine eklemlenmiştir.
Bu çalışmada, cuma hutbelerinde “politik olmayan” bir konu ele alınacaktır. Cuma hut-
belerinde ulusal kimlik, laiklik-dindarlık gerilimi, milliyetçilik gibi görece daha tartışma-
ya açık ve gündemde olan konular yerine, özellikle çevre konusuna eğiliyorum. Çünkü 
iktidar, tam da bu gözden kaçan, gizlenen, önemsizmiş gibi görünen alanlarda kendini 
gösterebilmektedir. Bu şekilde devletin bir kurumu olan Diyanet İşleri Başkanlığı’nın 
hutbeler aracılığıyla çevre sorunlarını nasıl kodladığını incelemek, iktidarın bu dar 
alanda nasıl çalıştığını görmeye vesile olacaktır. 
Bu sebeple, bu çalışmada ilk önce teorik bir zemin olarak cuma hutbelerinin, “İdeolojik 
Devlet Aygıtı” olarak ele alınıp alınamayacağını sorgulayacağım. Burada Althusser’in 
teorisini kullanmamızın nedeni, bu teorinin siyasal aygıta uzak gibi görünen birçok 
kurumun, burjuva ideolojisi bağlamında nasıl birbirine eklemlendiğini ve birbirlerini 
meşrulaştırdıklarını göstermesidir. Böylece öncelikle, Louis Althusser’in “İdeolojik 
Devlet Aygıtları” adlı eserinde bahsettiği “ideoloji”, “ideolojik aygıt” gibi kavramları 
kısaca açıklayarak Althusserci bir zaviyeden hutbelerin değerlendirilmesinin uygun 
olup olmadığını sorgulayacağım. 
Ardından, çevreci hareketler ve çevreci yaklaşımlardan kısaca bahsederek 2001-2011 
tarihleri arasında İstanbul Müftülüğü’nün yayınladığı resmî hutbeleri temel alarak 
  

---

9
Demir / Çevreye Minberden Bakmak: Cuma Hutbelerinde Çevre Sorununun Sunumu
DİB’in bu yaklaşımlardan hangisini benimsediğine, tavrının mevcut idari yapının tavrı 
ile olan ilişkisine göz atacağım. Yine bu şekilde tekrar Althusser’e dönerek DİB ve dev-
letin çevre konusundaki yaklaşımlarının benzerlik ve farklılıklarının ideolojik açıdan 
nasıl bir anlama geldiğini inceleyeceğim.
Son olarak, cuma hutbelerinde, çevre sorununun sunumu konusu üzerinden, din-
ekoloji- devlet ilişkine dair kavrayışlarda bulunmaya çalışarak Osmanlı’dan Cumhuriyete 
geçiş sürecinde neredeyse her yol ayrımında, her düğümün ilmeklerinde yeniden 
gündeme gelen din-devlet ilişkisini, Diyanet’in tekinsiz konumuna farklı bir zaviyeden 
bakarak Diyanet üzerinden yakın tarihimize bakmayı amaçlıyorum.
Cuma Hutbeleri İdeolojik Devlet Aygıtı Olarak Ele Alınabilir mi?
Bugün ideoloji üzerine olan literatür öyle hacimlidir ki ideoloji derken neyin kas-
tedildiğini, hangi anlamda kullanıldığını belirtmek bir zorunluluk haline gelmiştir. 
Eagleton’ın (1996) İdeoloji adlı eserinde genel olarak saydığı üzere, ideoloji kavramı en 
az 10 farklı şekilde anlamak veya tanımlamak mümkündür (ki bazıları diğerleri ile taban 
tabana zıttır). Bu tür bir anlam kargaşasından dolayı başta belirttiğimiz üzere, burada 
Althusser’in ideoloji kavramını ele alacağız. 
Cezayir doğumlu Fransız filozof Louis Althusser, farklı türden bir Marx okumasıyla, 
yapısalcı Marxizm ile post-yapısalcı kuramsal ve siyasal Marxizm varyantları arasında 
köprü görevi görmüştür (Muck, 2003, s. 183). Öğrencileri arasında M. Foucault, P. 
Bourdieu, J. Derrida gibi ünlü isimler olan Althusser, ideoloji kavramı üzerinden Marx’ı 
yeniden okumaya girişir. Bundan hareketle oluşturduğu bilim-ideoloji karşıtlığı kura-
mının çatısını oluşturmaktadır
Althusser; dünyayı, pratikler dünyası olarak görür. Marx’tan miras aldığı praksis fel-
sefesi uyarınca dünya toplumsal pratik ve teorik pratikten oluşur. Teorik pratik alanı, 
bilimsel olan ve ideolojik olan diye ayırmaktadır. Ona göre, Marx’ta bilgi ve teorik çalış-
malar, sadece zihni ilgilendiren, maddi varlığı olmayan olgular değil, aksine praksis’in 
bir parçasıdır. Althusser teorik, pratikten söz ederken bu biçimiyle bir materyalizme 
katıldığı savındadır. Althusser’e göre, reel nesne ile bilgi nesnesini ayıran Descartes 
idealizmine savaş açan Spinoza’dır. Bu yüzden Marx’ın gerçek fikir babası, Hegel’den 
ziyade Spinoza’dır (Tura, 1990, s. 27).
Althusser, döneminde yaygın bir moda olan Marxizm’in varoluşçu versiyonlarına, 
özgürlüğü ve özneyi öne çıkaran Marx okumalarına ve bu nedenle döneminde sıkça 
yapılan Marx’ın erken dönem eserlerine dönme eğilime karşı çıkmıştır. Ona göre, 
Marx’ın gençlik yazıları, döneminde sanıldığının aksine Marx’ın ana felsefesini yansıta-
mazdı; çünkü bunlar ideoloji yüklüydü ve bunlar ile Kapital’in yazarı olgun Marx ara-
sında epistemolojik kopuş vardı. Althusser’e göre, Hegel ve Feuerbach’tan uzaklaşması 

---