Kızılkaya / Fıkıh Usulünde Sahabe Fetvasının Kaynaklık Değeri Cilt / Volume: • Sayı /Issue: • 2012

12
İnsan ve Toplum
bulunur ve çifte yansımalı bir bağıntı içinde, öznelere, her öznenin kendi görüntü-
sünü şimdi ve gelecekte izleyebilecekleri Özne’de, sonsuz sayıda bireyin özne olarak 
çevresini alması için seslenmesi demektir. İdeolojinin çifte yansımalı yapısı aynı anda 
şunları sağlar:
1. Bireylere özne olarak seslenilmesi
2. (Mutlak) Özneye tabi olmaları
3. Özne ile öznelerin, kendi aralarında birbirlerini tanımaları ve öznenin kendi kendisini 
tanıması
4. Her şeyin yerli yerinde olduğuna ve öznelerin ne olduklarını tanıyıp kabul etmeleri 
ve buna uygun biçimde davranmaları koşuluyla her şeyin yolunda gideceği konusun-
da mutlak güvence (Althusser, 2010, s. 207).
Özneleştirme/ Tabi kılma (subjection), evrensel tanıma/ kabul etme ve mutlak güven-
ceden oluşan bu üçlü düzende sarılan özneler, “kendiliklerinden işlerler”. Bu üç terimin 
merkezi, özneleştirme/tabi kılmadır. İdeoloji zaten-hep özne olan bireyleri, yani ben ve 
sizleri “işletir”.
Her özne, aynı anda birden çok sayıda ideolojinin içinde ve etkisinde yaşar; bunlar 
bir araya gelir ve düzenlenir. Her üretici biriminin ya da elementin, birbirleri ile ilişki 
içinde bulunarak ve karmaşık yapılı bir bütüne dönüşecek şekilde hareket eden ve hiç 
biri bir diğerinin basit ya da özsel sebebi konumuna indirgenemeyeceği düşüncesine 
Althusser, “yapısal nedensellik” (structural causality) der. Ardından bu teori, aşırı-belirle-
nim (over-determination) ya da bir tarihsel moment oluşturan üretici proseslerin bütü-
nünde, her elementin diğer tüm elementler tarafından belirlendiği düşüncesi ile bağlı-
dır. Belirli bir periyotta belli, mücessem ve çok yönlü pratikler bir üretim biçiminin içinde 
yer alır. Bu özel pratikler içinde ve bunların arasında bir gerilim olabilir  yahut olmayabilir. 
(contradiction) Hiyerarşik bir biçimde bütünleşmiş bu kesimlerin bir “merkez”i yoktur, 
son kertede belirleyici olan iktisat kesimi ise de bu farklı kesimlerin karşılıklı etkileşim 
ve belirleyicilik süreci içinde bir “yapı etkisi”, daha özgül bir deyimle “aşırı belirleme” 
(surdétermination) ortaya çıkar. İdeoloji, yapının bir etkisi olarak ortaya çıkar. Daha kesin 
bir ifadeyle ideoloji; ekonomik, politik/hukuki ve ideolojik toplumsal düzeyler arasındaki 
ilişki ve çelişkilerin ortaya çıkardığı bir oluşumdur (Sancar, 2008, s. 53).
Her toplumsal yapı, var olmak için bir yandan üretirken bir yandan da üretim koşul-
larını yeniden üretmesi gerekir. Yani üretici güçler ve varolan üretim ilişkileri yeniden 
üretilmelidir. Bu da devlet aygıtları eliyle gerçekleşir. Bu yeniden üretim, Baskıcı Devlet 
Aygıtları ve İdeolojik Devlet Aygıtlarıyla garanti altına alınır. Ne zamanki üretim koşul-
larının yeniden üretimi gerekse, üretim ilişkilerinin yeniden üretimi kurulu düzendeki 
iş gücünün özneleştirilmesini içeren bir tür devreye girer, böyle bir özneleşme (subjec-
tification) vuku bulur. 

---

13
Demir / Çevreye Minberden Bakmak: Cuma Hutbelerinde Çevre Sorununun Sunumu
Bizim anladığımız anlamda devlet, yani burjuva devleti, hükümetten başka bir şeydir 
der Althusser. Devletin elinde kendi siyasal ideolojik aygıtı (hükümet bu aygıtta yer 
alır) dışında daha başka ideolojik aygıtlar da vardır. Siyasal ideolojik aygıt, eninde 
sonunda başka bir sürü başka aygıttan (Kilise, Medya, Okul vs) biridir (Althusser, 2010, 
s. 17). Devletin siyasal aygıtını (devletin başı, hükümet, idare) siyasal devletin ideolojik 
aygıtlarından ayırmak gerekir. Devletin siyasal aygıtı baskı aygıtı, siyasal devletin ide-
olojik aygıtı ise İdeolojik Devlet Aygıtları arasında yer alır. Aygıtlar arasındaki ayrımı 
belirleyen şey, bir aygıtın baskıya mı yoksa rızaya mı dayandığıdır. Bu ayrım işlevseldir, 
devletin ideolojik aygıtları bile birçok durumda gizli ya da sembolik olarak şiddete ve 
baskıya yer verirler. Mesela okulda fiziksel cezalar verilebilir. Ya da baskı aygıtı hukuk, 
felsefi söylemlere dayanabilir.
Devletin tek bir baskı aygıtı; ama birçok ideolojik aygıtı vardır. Baskıcı olduğunu kesin 
bir şekilde söylediğimiz devlet aygıtı, kendini organik bir bütün olarak gösterir; daha 
kesin olarak söylersek doğrudan doğruya bilinçli olarak tek bir merkezden yönetilen 
ve merkezîleşmiş bir beden olarak gösterir kendini. Hükümetin hemen altında ya da 
hükümete bağlıdırlar. Devletin baskı aygıtlarının organik bir bütün olduğunu söyle-
yebiliriz. Devletin ideolojik aygıtlarında ise durum değişiktir. Bu aygıtlar çoğul olarak 
var olurlar ve görece bağımsız bir maddi varoluşa sahiptir. Aralarında kaçınılmaz geçi-
şimler yaşansa bile D.İ.A’lar birbirlerinden ayrı, görece özerktirler ve tek ve bilinçli bir 
yönetim altında merkezîleşmiş örgütlü bir beden oluşturmazlar (Althusser, 2010, s. 56). 
Birbirinden farklı ideolojik devlet aygıtlarının birliği ise bu aygıtların her birinin kendi 
alanında ve kendine özgü kiplikte, kendi içinde farklar, hatta çelişkiler olmasına rağ-
men, devlet ideolojisi olan bir ideolojiyi gerçekleştirmeleri ile sağlanmaktadır. Öyleyse 
devlet, baskıcı devlet aygıtları ile ideolojik devlet aygıtlarının, iktidarının altında bir 
araya gelmesidir. Althusser, kamusal alanla özel alanın sınırlarını çok fazla göz önüne 
almadan bir devlet portresi çizmiştir. Kendisi kamusal-özel ayrımının da burjuva huku-
kuna dayandığını, oysa devletin hukukun ötesinde olduğunu iddia eder. Fakat yine de 
devletin sınırlarını belirsizleştirdiği konusunda eleştirilir.
Devlet ideolojisi nedir? Althusser’e (2010) göre Devlet İdeolojisi, ideolojinin farklı 
bölgelerinden (dinsel, hukuki, ahlaki, siyasal) alınma belli sayıdaki ana izleği, devlet 
iktidarını elinde bulunduran sınıf egemenliğinin, yani üretim ilişkilerinin yeniden üreti-
mini sağlamak için gerek duyduğu özsel değerleri özetleyen bir sistem içinde toparlar. 
Burjuva devleti söz konusu olduğunda devlet ideolojisi içinde toplanan özsel değerler 
şunlardır: milliyetçilik, liberalizm, ekonomizm ve hümanizm (s. 59).
İdeolojinin, üretim ilişkilerinin yeniden üretilmesinde önemli bir rolü vardır. Çünkü 
emek gücünün yeniden üretiminin asıl bölümü işletmenin dışında gerçekleşir 
(Althusser, 2010, s. 156). Bu da kapitalist eğitim kurumlarında, meslek edinirken, 
gereken görgü kurallarına tabi olurken, yurttaş olma bilinci, meslek ahlakı gibi 
toplumsal-teknik-işbölümüne saygılı davranırken kurulu düzenin kurallarına boyun 

---