Kommerciyaliq banklerdin’ finans bazarindagi xizmeti ham operatsiyalari mazmuni

I BAP.KOMMERCIYA BANKLERININ’ FINANS RESURSLARIN BASQARIWDIN’ TIYKARLARI
1. 1 Kommerciya bankleriniń resursları túsinigi hám olardıń dárekleri
Ekonomikanı erkinlestiriw processinde kommerciya bankleri resursları hám olardıń dárekleri zárúrli áhmiyetke iye boladı. Kommerciya bankleriniń resurs bazası, makroekonomikalıq faktor retinde olardıń likvidligini támiyinlewge hám tólew qábiletin bekkemlewge tikkeley tásir etedi. Ekonomikanı basqarıwdıń oraydan turıp joybarlaw sistemasında klientlerdiń banklerge biriktirip qoyılıwı, banklerdiń bolsa esap -kitap hám kredit operatsiyaların ámelge asırıwda monopol huqıqqa egaligi, olardıń ǵárejet hám dáramatları muǵdarınıń joqarıdan belgilep berilgenligi sebepli bankler finanslıq resursların tartıw, bank xızmetlerin kólemin keńeytiw hám olardı rawajlanıwlashtirib barıwdan mápdar emes edi.
Ózbekstanda bazar mexanizmleriniń barǵan sayın keń engiziliwi sebepli bank resurslarini tartıwdı oraydan joybarlaw sharayatında qollanılǵan rejeli usıllar ámelde óziniń áhmiyetin joǵatdı. Nátiyjede, kommerciya banklerinde finanslıq tárepten turaqlı hám arzan resurs bazasın jaratıw máselesi tiykarǵı wazıypalardan biri bolıp qaldı.
Biziń názerimizde, kommerciya bankleriniń finanslıq resursları jóninde sóz júrgiziwden aldın, resurslarınıń ekonomikalıq mánisin anıqlap alıw júdá zárúrli.
Shet el hám jergilikli ekonomistler «bank resursları» túsinigin ǵárezsiz analiz ob'ekti retinde tán alıw etiwmeydi. Atap aytqanda, shet ellik ekonomistler resursların qáliplestiriwdiń tiykarǵı ob'ekti retinde banktiń passiv operatsiyalarınıń nátiyjesi dep atap ótiwadi3.
Professor A. G. Gryaznova, resursların - (anglichan resources, fran. ressources)- aqsha, qımbatlılıq, rezervde, múmkinshilik, aqshalar dáregi,dáramatlar retinde xarakteristikalaydi4. Bank resursları dáramat resurslarǵa salıstırǵanda ekilemshi bolıp, anıq tarmaqtaǵı finanslıq resurslarınıń deregi, qáliplesiwi hám jaylasıwı jóninde izertlew júrgiziwdi talap etedi.
Shet elde baspadan shıǵarılǵan Finans-kredit sózliginde «Bank resursları -banklerdiń ixtiyorida bolǵan hám olar tárepinen kredit hám basqa aktiv operatsiyalarda paydalaniletuǵın aqshalardıń jıyındısidir» dep aytılǵan.
Biziń pikirimizcha, kommerciya bankleriniń resurslarına beriletuǵın tariyplerde olardıń qáliplesiw deregine de bólek itibar qaratıw kerek. Sebebi bazar munasábetleri sharayatında bank resurslarini qáliplestiriw, yaǵnıy olardıń dáreklerin ızlep tabıw baslanǵısh wazıypaǵa aylanıp barıp atır.
Biz, bank resursları hám ulıwma resurslarınıń ekonomikalıq mánisin hár tárepleme úyreniw tiykarında : «Kommerciya bankleri resursları málim shártler tiykarında tartılǵan hám banktiń óz qarjlarınan tashkil tawıp, bank tabısın qáliplestiriw maqsetinde aktiv operatsiyalarǵa jóneltirilgen finanslıq derek esaplanadı»-degen avtorlıq tariypini qáliplestirdik.
Qısqasha etip aytatuǵın bolsaq, házirgi kúnde banklerdiń jetkilikli resurslarǵa ıyelewi oǵada aktual wazıypalardan biri esaplanadı. Ekenin aytıw kerek, banktiń jetkilikli resurslarǵa ıyelewi onıń passiv operatsiyaların nátiyjeli shólkemlestiriw hám basqarıwdı talap etedi.
Kommerciya bankleri finanslıq resurslarini basqarıwda tiykarǵı itibar bank balansı passividagi aqshalardıń dáreklerine qaratıladı. Bul aqshalar eki iri gruppaǵa minnetlemeler hám kapitalǵa bólinedi.
Minnetlemeler -bank tárepinen qosılǵan aqshalar esabınan, kapital bolsa banktiń óz qarjları esabınan qáliplesedi. Bul aqshalardıń turaqlı derekler esabınan qáliplestiriliwi kommerciya bankleriniń nátiyjeli islewin hám ekonomikalıq tárepten quwatlılıǵın támiyinleydi.
Kommerciya bankleri balansı passividin’ tiykarǵı úlesin minnetlemeler tashkil etip, olar 85-90 procentten ibarat boladı. Minnetlemelerdi múddeti hám payda bolıw deregine qaray turaqlı hám nobarqaror, olar ushın tolıqnatuǵın ǵárejetler ma`nisinen kelip shıǵıp, arzan hám qımbat aqshalarǵa ajıratıw múmkin.
Kommerciya bankleriniń ekinshi iri qarjları deregin olardıń kapitalı quraydı. Bank kapitalı quramında ustav kapitalınıń tashkil tabıwı hám turaqlılıǵın tárepinen zárúrli finanslıq derek bolıp esaplanadı. Bank kapitalın basqarıwda tiykarǵı itibar olardıń turaqlı finanslıq aqshalar esabınan qáliplesiwine hám jetkilikliligine qaratıladı.
Kommerciya banklerdiń paydasınan ustav kapitalına, rezerv fondiga, jeńillikli kreditlash fondiga, materiallıq xoshametlew fondı hám basqa fondlarga ajıratılǵan qarjılar ámelge asıriladı. Banklerdiń bul fondlariga ajıratılǵan qarjılardıń muǵdarı hám múddeti bank aksiyadorlari ulıwma jıynalısınıń sheshimine tiykarlanıp, belgilenedi. Bankdin’ fondlari ichida asosiy o'rinni ustav kapitali egallaydi. Kommerciya bankleriniń ustav kapitalı bank tiykarǵı kapitalı quramındaǵı arnawlı rezervler, bólistirilmegen payda hám emission dáramatlarǵa qaraǵanda múddeti hám dáregi tárepinen turaqlı esaplanadı. Kommerciya bankleri ustav kapitalınıń minimal muǵdarı banktiń dáslepki iskerligin baslaǵan dáwiridayoq qáliplestiredi.
Kommerciya bankleri kapitalınıń minimal muǵdarı bank aktiv operatsiyaları kóleminiń artpaqtası hám ekonomikada júz berip atırǵan inflyasiyadin’ unamsız tásiri sebepli asıp baradı. Xalıq aralıq bank ámeliyatında kommerciya bankleri kapitalınıń etarliligini esaplawda hár-qıylı metodikalarınan paydalanadı. Bank kapitalı jetkilikliliginiń ol yamasa bul metodika menen esaplanıwı onıń jetkilikliligine qoyılǵan talaplardıń orınlanıwı tárepinen hár túrlı nátiyjelerdi beredi.
Depozit operatsiyalar. Depozit operatsiyalar -banklerdiń depozitorlar menen dúzgen shártnamaları tiykarında depozit maqsetlerine kóre arnawlı bir múddetke qosıw hám de saqlawǵa tiyisli operatsiyalardir5.
Jaqın kúngacha, bankler tárepinen depozit operatsiyalarına jetkilikli túrde itibar qaratılmas edi. Bunıń tiykarǵı sebepleri:
-birinshiden, bank xızmetlerine bolǵan mútajliktiń usınıstan anaǵurlım joqarılıǵı ;
-ekinshiden, inflyasiya dárejesiniń salıstırǵanda biyikligi;

-úshinshiden, arzan finanslıq resurslarınıń bar ekenligi bolıp tabıladı. Bul jaǵday kommerciya bankleriniń finanslıq resurslarǵa bolǵan zárúriyatın artıqsha qıyınshılıqlarsız qandırıw menen birge, olarǵa jetkilikli muǵdarda óz paydasın qáliplestiriw múmkinshiligin da berdi. Biraq xalıqtıń banklerge amanatlar qoyıw qálewiniń tómenlep ketkenligi, pul qarjların kredit mákemeleri sistemasınan sırtda aylanıwın kemeytiw kerekligi, keyingi jıllarda inflyasiya dárejesiniń tómenlewi, Oraylıq banktiń qayta finanslash stavkalarınıń úzliksiz túrde azayıp barıwı kommerciya banklerinen depozit operatsiyalardıń ámeliy áhmiyetin asırıwdı talap etpekte.

Aqshalardı tashkil tabıw dárekleri tárepinen qımbatlı yamasa arzan aqshalar toparına ajıratıw múmkin. Bul jerde tiykarǵı itibar depozit operatsiyaları nátiyjesinde payda bolatuǵın aqshalarǵa qaratılıp, joqarıda belgilengen salıstırǵanda turaqlı aqshalar kommerciya bankleri ushın qımbat resurs dáreklerin quraydı. Arzan resurs qarjları gruppaına bolsa óz-ózinen anıqki salıstırǵanda nobarqaror aqshalar kiredi.
Múddetli depozitlarga qoyılatuǵın aqshalardı qaytarıp alıw múddeti aldınan kelisilinedi. Bul depozit turidin’ atınan da ekenin aytıw kerek, depozit aqshalar salıstırǵanda uzaǵıraq múddetke qóyılıp olardıń múddeti keminde bir aynı qurawı kerek. Óz gezeginde bankler, bul depozit túri boyınsha salıstırǵanda joqarı procent tólewlerin tóliydi. Bank usı depozitga múddeti tugaguncha saqlaw ushın hám aldınan eskertiw jolı menen múddeti tawısılmastan qaytarıp beriw haqqında amanatshı menen depozit shártnamasın dúziwi múmkin. Birinshi jaǵday daǵı depozit túrinde, bank depozit shártnamasında kelisim múddet tugaguncha amanatshınıń aqshaınan erkin paydalanıw huqıqına iye boladı. Múddeti tawsılǵannan keyin amanatshı tárepinen bul aqsha talap etip alinbasa, kelesinde bul esapbetasi talap etip alınuncha saqlanatuǵın depozit esapbetasi formasında isleydi. Ádetde, bul depozitlar boyınsha múddetler hár túrlı bolıp, aqshalar qansha kóp saqlansa, olardıń procent tólewleri sonshalıq joqarı boladı.
Álbette, bul jerde pul bazarındaǵı resurslarınıń usınısı, Oraylıq banktiń qayta finanslıq támiynlew esap stavkası muǵdarı tiykarǵı rol oynaydı. Soǵan tiykarlanıp, kommerciya bankleri depozit siyasatın ornatadı.
Múddetli depozitlar aldınan eskertiw tiykarında múddetinen aldın bankten qaytarıp alınıwı da múmkin. Bunda bank klientke depozit aqshaın aldınan qaytarıp alǵanlıǵı ushın járiyma formasında shártnamada kelisim procent tólewlerin tolıqmaslik huqıqına iye boladı.
Fizikalıq shaxslar ortasında amanatlardıń eń rawajlanǵan túri bul fond depozitlar esaplanadı. Fondnıń bul túrinde bank amanatshıǵa onıń aqshasınıń háreketi, qaldıg'i hám oǵan esaplanǵan procentler haqqındaǵı maǵlıwmattı sáwlelendiriwshi fond dápterchasini beredi. Fond depozitlaridin’ tiykarǵı túri retinde rawajlanǵan mámleketler bank ámeliyatında keń qollanilayotgan depozit sertifikatların kórsetiw múmkin.
Házirgi kúnde respublikamız kommerciya bankleri ámeliyatında da depozit sertifikatları engizilip bank resurslariniń dáreklerin qáliplestiriwde paydalanılıp atır. Bul kórsetkish 2006 jıl 1 yanvar jaǵdayına jámi 21, 3 mlrd swm yamasa jámi aktivler quramında 0, 3 protsentti shólkemlesken6. Depozit sertifikatlarınıń ayriqsha qásiyetlerinen biri sonda, olar banktiń rasında da málim muǵdardaǵı aqshanı bankke qoyǵanlıǵı haqqında klientke bergen jazba tastıyıqnomasini ańlatadı. Eń tiykarǵısı depozit sertifikatları girew retinde bankler tárepinen qabıl etiledi. Depozit sertifikatları boyınsha procentler muǵdarı depozit summasınıń kólemi, múddeti, sonıń menen birge, ekonomika daǵı inflyasiya dárejesine baylanıslı.
Ózbekstan Respublikası kommerciya banklerinde klienttiń tapsırig'iga qaray ámelge asırilatuǵın akkreditiv operatsiyalardıń summası bólek 22602- “Akkreditiv boyınsha klientlerdiń depozitlar” esapvarag'ida deponentlanadi. Klienttiń akkreditiv arzasına tiykarlanıp, bankte arnawlı esapvarag'ida deponentlangan aqsha, bank tárepinen akkreditiv arzasında kórsetilgen múddet ishinde kredit resursı retinde paydalanıw múmkinshiligin beredi.
Sebebi klient akkreditivga arza bergennen hám tavar satıwshına xabar jetkizilgeninen keyin óz-ara shártnamada kelisim múddet ishinde satıwshı tavardı jiberedi hám bankke tiyisli hújjetlerdi usınıs etedi.
Yuridikalıq shaxslardan alınǵan kredit resurslar. Kommerciya bankleriniń resurslarǵa bolǵan mútajligi depozit operatsiyaları nátiyjesinde tolıq qandirilma- ganda olar mámleket yamasa xalıq aralıq finans bazarına, Oraylıq bankke hám bankler aralıq pul resursları bazarına shaqırıq etedi.
Xalıq aralıq bank ámeliyatında finans bazarı hám bankler aralıq pul resursları bazarları arqalı banklerdiń úlken muǵdarda finanslıq resursların qosıwı ámeliyatda óziniń unamlı nátiyjesin tapqan. Xalıq aralıq bank ámeliyatında kommerciya bankleriniń resursları quramında qımbatlı qaǵazlardıń úlesi 20 -25 protsentti quraydı. Rossiya Federatsiyasi kommerciya banklerinde bul kórsetkish 2003- 2004 jıllarda 10 -12 protsentti shólkemlesken7, Ózbekstan kommerciya banklerinde sol dáwirde 0, 3-1, 0 procentten ibarat bolǵan8.
Bank resurslarini qımbatlı qaǵazlar esabınan qáliplestiriwdiń tiykarǵı kriteryası mámlekette pul bazarlarınıń, tiykarlanıp, ekilemshi qımbatlı qaǵazlar bazarınıń rawajlanǵanlıq dárejesine baylanıslı. Usı máselege Ózbekstan Respublikası Perezidenti I. A. Karimov bólek itibar qaratıp, sonday dep aytıp ótdi: “Tákirar hám tákirar aytıwǵa tuwrı keledi, qashanda, qımbatlı qaǵazlardıń ekilemshi bazarı tolıq jumısqa tusse, fond birjası shın mániste iskerlik kórsetsa, qashanda, aksiyalar ma`nisi úzliksiz járiyalay otirip barılsa, bólek aksiyalardı satıp alıwǵa qızıǵıwshılıq hám umtılıw tuwılsa, aksiyalardıń ózi jaysha ápiwayı qaǵaz bolıp qalmastan, haqıyqıy qımbatlı qaǵazǵa aylanıp, óz iyeleri ushın zárúrli dáramat dáregi bolsaǵana buǵan erisiw múmkin”9.

Kommerciya bankleriniń qosımsha finanslıq resurslarǵa bolǵan zárúriyatın Oraylıq banktiń krediti arqalı qandırıwında qayta finanslash stavkasınıń muǵdarı tikkeley tásir etedi. Sebebi Oraylıq banktiń qayta finanslash stavkası onıń pul-kredit siyasatın júrgiziwdiń tiykarǵı usıllarınan biri bolıp, onıń dárejesiniń tómen yamasa joqarı bolıwı mámile degi tavar massası hám pul massası ortasındaǵı sáykeslikke baylanıslı. Eger mámilede pul massasınıń muǵdarı tavar massasına salıstırǵanda móljeldagidan asatuǵın bolsa, oday halda Oraylıq bank qayta finanslash stavkasın asırıw arqalı kommerciya bankleriniń oraylasqan kredit resurslarini alıwǵa bolǵan mápin sheklep qóyadı hám kerisinshe.

Bankler aralıq pul resursları bazarı finans bazarınıń tiykarǵı segmentlerinen biri esaplanıp, kommerciya banklerine waqtınsha bos qarjlarınan nátiyjeli paydalanıw hám qosımsha finanslıq resurslarǵa bolǵan zárúriyatın asıǵıslıq menen qandırıwǵa múmkinshilik jaratadı. Bankler aralıq pul resursları bazarında qısqa múddetli kredit resurslar retinde qatnasıw jetip atırǵan aqshalar pútkil bank sistemasındaǵı ámeldegi bos aqshalar kólemine tásir kórsetpeydi. Sebebi kommerciya bankleriniń wákillik esapbetlaridagi aqshalar birinshisidan ekinshisine ótiw arqalı olardıń Oraylıq banktegi wákillik esapvarag'idin’ ulıwma kólemi ózgeriwsiz qaladı.
Biziń pikirimizcha, Ózbekstan Respublikası kommerciya bankleriniń banklararo pul resursları bazarınıń islewinde tómendegi tiykarǵı táreplerdi kórsetiw múmkin.
Birinshiden, iri kommerciya bankleri bul bazarda tiykarlanıp, óz likvidligini támiyinlew maqsetinde yamasa bos pul qarjların jaylastırıw maqsetinde qatnasadı. Bos pul qarjların jaylastırıw tiykarında olar Oraylıq bankke tolıqnatuǵın májburiy rezervler kólemin azaytadı hám júdá joqarı bolmasada, málim muǵdarda dáramat aladı.
Ekinshiden, iri kommerciya bankleriniń filialları tiykarlanıp, resursların bas banktiń tapsırig'iga kóre, ámeldegi bos aqshalardı waqtınshalıq bir-birine berip turadı. Sol sebepli, olar bul bazar xızmetlerinen paydalanıwǵa mútajlik sezbeydi.
Ózbekstan Respublikası Oraylıq bankiniń umtılıw háreketleri nátiyjesinde 2003 jıldan iri kommerciya bankleriniń respublika boyınsha birden-bir wákillik esapbetasiga ótiwi olar ortasında resurslardan nátiyjeli paydalanıwdıń múmkinshiligin berdi.
Úshinshiden, kishi banklerdiń ámeldegi operatsiyaları processinde qosımsha resurslarǵa bolǵan zárúriyatın qandırıw zárúriyatı. Ádetde, kishi hám orta banklerde waqtınsha bos finanslıq resurslarınıń kólemi iri kommerciya banklerine salıstırǵanda sezilerli dárejede tómen boladı. Klientlerdiń ekonomikalıq tárepten nátiyjeli kredit joybarlardı usınıs etiwi olardı banklararo pul resursları bazarına shaqırıq etiwge odaydı. Kommerciya bankleriniń banklararo pul resursları bazarınıń bir ırǵaqta islewinde, onıń isenimligi, operativligi hám ekonomikalıq tárepten turaqlılıǵın zárúrli áhmiyetke iye. Ǵárezsiz Mámleketlerdiń Doslıq Awqamına aǵza mámleketlerde banklararo pul resursları bazarı 1990 jıllardıń ortalarından baslap qáliplese basladı.
Ózbekstanda banklararo pul resursları bazarındaǵı operatsiyalar Oraylıq bank tárepinen 1996 jıl 20 aprelde tastıyıqlanǵan 41-sanlı «Ózbekstan Respublikasında kredit resursların auksionini ótkeriw tártibi»ga tiykarlanıp ámelge asıriladı. Oǵan kóre, Ózbekstan Respublikası valyuta birjası bazasında Birja informaciyalar diling sisteması arqalı qısqa múddetlerde ámelge asıriladı.