Kitab new indd

8

Dializ

Fəsil 1

Dializin tarixi

1.1. Dünyada hemodializin inkişafı

Q

anın təmizlənmə problemi qədim zamanlardan tibb elminin 

diqqət mərkəzində olmuşdur, çünki çox xəstəliklərin sə-

bəbi bədən mayelərinin bir-birinə qarışması kimi qəbul edilirdi. 

Am ma  bədənin təmizlənməsi üçün müxtəlif üsullardan istifadə 

olunsa da  müsbət nəticələr  əldə edilmirdi, bəzən hətta xəstələr 

üçün ziyanlı da   ola bilirdi, ona ğörə  də bu üsullara qarşı maraq 

vaxta şırı artıb azalmışdır. Qanın təmizlənmə problemi XIX əsrdə 

yenidən həkimlərin marağına səbəb oldu, çünki biokimyanın inki-

şafı ilə  əlaqədar orqanizmdə baş verən proseslərin mahiyyəti 

aydınlaşdirilmağa başlandı.  

Dializ – kolloid məhlulların kristalloid məhlullardan ayrılması 

üsulu olub, iki məhlulun arasında yerləşdirilmiş yarımkeçirici 

membranın dəliklərindən seçici diffuziyanın köməyi ilə  təmin 

olunur. Üsulun fi ziki  əsasları ilk dəfə 1854-cü ildə Tomas Qrem 

tərəfi ndən  əsaslandırılmış  və “Osmotik güc” adlı  əsərində  təqdim 

edilmişdir. Qremin təklif etdiyi dializator dibi yarımkeçirici memb-

ran olan qabdan ibarət olmuşdur. Bu qaba  məhlul dolduraraq daxi-

lin də həlledici olan başqa iri qabın içinə yerləşdirmiş və belə liklə, 

dializ prosesini tədqiq etmişdir. O, ilk dəfə yarımkeçirici memb-

ranların hazırlanması üsulunu təklif etdi, diffuziya və osmosun qa-

nun auyğunluqlarını eksperimental olaraq sübuta yetirərək müasir 

dializin nəzəri bazasını yaratdı. Dializ sözünü də ilk dəfə təklif edən 

Qrem yarımkeçirici membrandan diffuziyanın sürətinin molekulun 

ölçülərindən asılı olduğunu, bu göstərici artdıqca diffuziya sürətinin 

azaldığını sübuta yetirmişdir.

1913-cü ildə Amerika həkimləri J. Abel, L. Rowntree, B. Tur ner 

həmkarları ilə birlikdə təcrübə heyvanlarında (böyrəkləri çıxarılmış 

---

9

Fəsil 1. Dializin tarixi

itlərdə) dializ apardılar. Onlar təcrübə heyvanlarının qanını arteriyadan 

kolloid borulara axıdıb və sonra bədən venalarına qaytardılar. 

Kolloid borulardan natrium xloridin fi zioloji məhlulu axan silindrə 

yerləşdirilirdi. Üsulun köməyi ilə alimlər heyvanların qanından 

salisilatların, bromidlərin çıxarılmasına nail ola bildilər. Amma tez-

tez  tromboembolik ağırlaşmalar  müşahidə   olunurdu  çünki anti-

koaqulyant kimi istifadə olunan hirudin effektiv antikoaqulyasiya 

yarada bilmirdi. Apardıqları eksperimentlərin nəticələrini onlar 

“Dializ yolu ilə  diffuziyaedən maddələrin diri heyvanların qanından 

çıxarılması”  əsərində  nəşr etdilər və icad etdikləri cihazı “süni 

böyrək” adlandırdılar. Bundan sonra dializ fi ziologiyada  geniş 

istifadə olunmağa başlandı və müxtəlif yarımkeçirici membranların 

sınaqdan çıxarılması üzrə elmi axtarışlar aparıldı. Amma etibarlı 

antikoaqulyantların olmaması üsulun inkişafına mane olurdu.

1923-cü ildə H. Nechles yarımkeçirici membran üçün öküzün 

bağır sağından və antikoaqulyant kimi hirudindən istifadə etdi. Bu 

cihazın köməyi ilə böyrəkləri çıxarılmış itlərdə hemodializlər apardı. 

Alimin gördüyü işlər nəticəsində  təcrübə heyvanlarının ömrünü 

uzatmaq mümkün olmasa da, uremik sindromun ağırlıq dərəcəsinin 

yumşaldılması mümkün oldu.

1924-cü ilin oktyabrında Almaniyada G. Haas uremiyadan 

əziyyət çəkən xəstənin müalicəsi üçün insana ilk hemodializi 

aparmışdır. Antikoaqulyant kimi təmizlənmiş hirudin istifadə olunsa 

da, onun antigen xüsusiyyəti dializi 30–60 dəqiqədən artıq aparmağa 

imkan verməmişdir. G.Haasın sonrakı  təcrübələrində 1927-ci ildə 

hemodializ təmizlənmiş heparinlə aparılmışdır.  

1926-cı ildə R. Lim və H. Necheles hemodializ apardıqda təmiz-

lənməmiş heparindən istifadə etdilər.

1938-ci ildə W. Thalhimer ilk dəfə yarımkeçirici membran kimi 

sellofandan hazırlanmış borulardan istifadə etdi və böyrəkləri 

çıxarılmış təcrübə itlərinə hemodializi təmizlənmiş heparinlə apardı. 

Hemodializin bütün məsələləri nisbətən həll olunsa da, hələlik o, 

təcrübədə xəstələrin müalicəsi üçün istifadə olunmurdu.

---

10

Dializ

1943-cü il sentyabrın 3-də W. Kolff və H. Berk ilk dəfə Hollan-

diyada kliniki təcrübədə özlərinin yaratdıqları cihazın köməyi 

ilə  xəstələrə hemodializ apardılar. Onlar G.Haasın dializatorunu 

təkmilləşdirmişdilər. Bu dövrə  qədər artıq  məlum idi ki, sellofan 

membranından qanın formalı elementləri, zülal, bakteriyalar, 

viruslar keçmir, amma kiçik molekullar, məsələn qlükoza, sidik 

cövhəri, kalium, natrium keçir. Əslində Kolff süni böyrəyi yox, 

hemodializatoru ixtira etmişdi. Onun yaratdığı dializator metallik 

tordan düzəldilmiş silindrin üzərinə dolanmış sellofan borudan 

ibarət idi. Silindr uzadılmış  vəziyyətdə içərisi 100l duz məhlulu 

ilə doldululmuş vannanın içərisinə yerləşdirilirdi. Silindr öz oxu 

ətrafında fırlanmaqla sellofan boru məhlul ilə yuyulur. Dializ 

aparılan xəstələrin hamısı uremiya ilə olan xəstələr idilər. Xəstələrin 

qanındakı sidik cövhərinin səviyyəsini aşağı salmaq və  bəzilərini 

uremik komadan çıxartmaq mümkün oldu. Bu zaman Avropada 

müharibə getdiyi üçün Kolff cihazları ilə birlikdə ABŞ-a köçdü. 

1946-cı ildə W.Kolff dünyada ilk dəfə  xəstələrin hemodializ ilə 

müalicə edilməsi haqqında kitab-rəhbərlik nəşr etdi.

1947-ci ildə N. Alwall (Isveç) kliniki təcrübədə istifadə üçün  

başqa konst 

ruksiyada hemodializator yaratdı. Vertikal vəziyyət-

də  hərəkətsiz dayanmış silindrə sellofan borunu dolayaraq üzə-

rindən xüsusi xarici silindr geyindirdi. Beləliklə, genişlənməsi 

məhdudlaşdırılan sellofan boruda hidrostatik təzyiqi artırmaqla 

ultrafi ltrasiya effektini almaq mümkün olurdu. Bundan başqa N. 

Alwall tərəfi ndən yaradılan cihazlarda boruların qanın təmizlənə 

biləcək dializ səthi  çox yüksək (16 000 sm

2 

) olaraq, demək olar, 

normal insanın böyrəyindəki yumaqcıq kapillyarlarının səthinə 

(15 000 – 20 000 sm

2 

) bərabər idi, odur ki, bu cihazlar yaxşı 

depurasiya aparırdı.

Venoz qanda toksik maddələrin konsentrasiyası arterial qandan 

şox olduğu üçün G. Murray 1945-ci ildə venoz qanı aşağı boş venaya 

kateterin yeridilməsi yolu ilə alınması və  təmizlənməsini təklif etdi.

1949-cu ildə J.Merril və Brigham həmkarları ilə birlikdə Kolffun 

---