Jobası: Kırısıw Tikarǵı bólım

Masshtab-bul sanlar menen kórsetiletugın kórsetkishlerdi grafik maydanda súwretlew qatnaslarga aylandırıwshı «shártli norma» bolıp tabıladı. Ol úyrenilip atırgan hádiyseniń qanday mugdarı maydandagı sizıqtuń bir birligine teń dep shártli ráwishte qabıllanganlıgın bildiredi. Máselen Respublikamızda sanaat ónimin jetistiriw diagrammasın dúziwde 1 miń. t ónimdi 1 santimetrge teń dep qabıl qulsaq, bul norma usı grafiktiń masshtabı esaplanadı.
Shkala - degende sonday sızıq túsiniledi, onıń ayrım tochkaları súwretlenip atırgan hádiyseniń málim mugdarına teń boladı. Ol úsh elementten ibarat.

• 
  SHkala Shkala tayanıshı dep atalıwshı siziq;
  
• 
  Shkala tay anıshına jaylasqan tochkalar;
  
• 
  Tochkalardı súwretlewshi sanlar.
  

Grafik eksplikaciyas - onıń mazmunın sóz benen túsindiriw túsiniledi. Bul jerde sonı aytup ótiw kerek, grafīk atı aniq hám qısqa bolıp ne, qanday hám qashan degen sorawlarga toliq juwap beriwi lazım. Eger grafik bir neshe sziqlardan dúzilgen bolsa hám ol grafik maydanga siymasa, bunday jagdayda sıziqlardı shártli belgiler menen kórsetip. grafik maydanınan tisqarıga shigarıw kerek.
Grafik maydanında kórsetkishler, shártli belgiler qansha kem bolsa, grafik sonsha tez diqqattı ózine tartadı. Ondagı barlıq jazıwlardı gorizontal jaylastıriwga háreket etiw kerek.

2.3 Grafiklerdiń túrler hám tiykarǵi elementleri
Grafikler tómendegi túrlerge bólinedi:
1. Qoyılgan maqset hám wazıypalardı sheshiwine qarap: salistırıwshı grafikler, túrli salistırmalı mugdarlardı súwretlewshi grafikler (strukturalıq, dinamika h.t.b.); dinamika qatarları grafikleri; varacion qatarlar grafikleri; aymaqliq jaylasıw grafikleri (kartalar); belgiler ortasındagı baylanıslardı súwretlewshi grafikler
2. Grafik súwretlewdin geometriyalıq formasına qarap: nuqtalı, siziqlı, tegis (baganalı, lentall, kvadrat, dóngelek, sektor, figura h.tb.)
3. Grafik súwretlewdi ańlatıw usilına qarap: diagrammalar statistikalq kartalar (kartagramma hám kartadiagrammalar).
Salistriw diagrammalarınıń eń kóp tarqalgan túrlerinen biri bul-baganalı diagrammalar bolıp tabılıad. Bunday diagrammalar eni birdey bolgan tórt múyeshli baganalardan dúzilgen bolıp, hár bir bagana uzinlıgı (boyı) úyrenilip atırgan mugdarlardı bildiredi. Bunda hár bir bagana uzınlıgı belgili bir masshtabta statistika kórsetkishleriniń mugdarın ailatadı. Baganalar bir-birine birikken yaki birdey araliqta vertikal halda jaylasturilad.Sonday-aq, olar grafikaliq maydanda (bunda vertikal kósher shkala wazıypasın atqaradı), yagnıy tuwrı siziqlı koordinat sistemasında jaylasıwı múmkin.
Salisturmalı diagrammanı qurawshı barliq baganalarda tek gana bir ólshew ózgeriwsheń mugdar esaplanadı. Joqarıdagı bayan etilgen qagiydalarga muwapiq gorizontal kósher boylap baganalar vertikal jaylastıriladı. Bul diagrammalarduń aniqlıgı baganalardagı mugdarlards salisturiw arqal erisiledi.
Siziqli diagrammalar ken tarqalgan bolp olar járdeminde dinamika qatarları kórsetkishleri hádiyseler arasndagı baylanıslar bólistiriw qatarları kórsetkishleri hám usvgan usaganlar súwretlenedi. Olar koordinata maydanı yaki sanlı setka tiykarında dúziledi. Sıziglı diagrammada bir-neshe hádiyse dinamikasın súwretlew múmkin. Bunday jagdayda sıniq sziqlar hár qıylı renler menen yaki bir- birinen ajıralıp turatugin kóriniste sizilıw kerek. Siziqlı diagramma járdeminde variacion qatarlarda súwretlenedi.Diskret variacion qatarlar ushın dúzilgen diagramma bolistiriw poligonı dep ataladı. Araliq variacion qatarları ushın dúzilgen diagramma bolsa bólistiriw gistogramması dep ataladı. Sıziqlı diagramma járdeminde nátiyjelik belgi menen faktor belgi ortasındagı baylanıs súwretlenedi .
Bagana (yaki lenta) tárizli diagramma statistikalıq maglıwmatlardı kórgizbeli etip súwretlewdiń eń ápiwayı usilı bolıp esaplanadı. Olardan hádiyselerdiń waqıt ishinde hám territoriyalar ara ózgeriwin hámde toplamnıh dúzilisin kórsetiwde júdá keń paydalanıladı. Hádiyselerdiń dúzilisin súwretlewde sektorlı diagrammalardan keń paydalanıladı. Eger hádiyse dúzilisi sektorlı diagrammalarda súwretlenetugim bolsa, onda shenber sızilıp, ol úyrenilip atırgan toplamniń uliwma jiyındısın (100%) dep qabıil etedi. Dúzilis bólimleri sanlarga tehdey etip sheńber sektorlarga bólinedi 21.6 46.6% 8% Iri kárxanalar Kishi kárxanalar hám mikrofimalar MJTI hám úy xojalıqları Iri hám kishi biznes subyektleri tárepinen tutınw tovarların islep shıģarnw qúram, Gjámine salıstırganda procent esabında)
Grafik uslı járdeminde mámleket buyritpaları hám kárxanalar ara shártnamalardıń hám de jumısshılar tárepinen kúndelik normalarının orinlanw dárejeleri de toliq baqlanıp barıladı. Bunday grafikler arnawlı sektorlangan kesteler kórinisinde bolıp. qaptal tárepinde baqlanıp aturgan obyektler jumisshilar, uchastkalar, brigadalar, cexlar, zavodlar, mámleket hám jámáátlik xojalıqlar hám tagı basqalar), joqarı tárepinde bolsa dáwir (kúnler, on kúnlikler, aylar hám tagı basqa) hám procentler jaylastırıladı. Grafiklerdiń sapasın jaqsılaw ushin diagrammalar úyrenilip atırgan hádiyselerdin súwretleniwlerin sızıw jolı menen kórsetiledi.
Kartogramma-bul geografiyalıq karta bolıp úyrenilip aturgan hádiyseniń, territoriyalar, aymaqlar boyınsha bólistiriliwi yaki tugızlıgın aniqlap kórsetiwshi statistikaliq kartalar. Kartogramma reńli, tochkalı hám shtrixlı túrlerge bólinedi. Uyrenilip atırgan hádiyseniń ayrım territoriyalarda tarqalıwI yagnıy onın rayonlar, walayatlar boyınsha bólistiriliwin kartogrammalarda da súwretlew múmkin.