Jobası: Kırısıw Tikarǵı bólım

2.2 Grafikler haqqinda túsinik, statistikada olardiń róli hám áhmiyeti

Grafikler zamanagóy statistikanıiń ilimiy úyreniw qurallarınan biri bolıp, búgingi kúnde birde bir bayanattı, massalıq shigıp sóylewlerdi, prezentaciyalardı, gazeta, jurnallarda basılıp shıglıp aturgan maqalalardı, televizordagı arnawl dástúrlerdi, hátte reklama industriyasın statistikalıq grafiklersiz kóz aldımızga keltiriwmiz qiyın.

Inglis ekonomisti U. Pleyf 1786 jilda baspadan shigargan «Kommerciya hám siyasiy atlas» miynetinde birinshi bolip statistikalıq maglıwmatlardı grafiklerde kórsetip bergen. Statistikada grafikler degende socialliq turmıs haqqındagı maglıwmatlardı shártli alıngan normada dúziliwshi hár túrli geometriyalıq forma hám sziqlar, predmetlerdin súwretleri hámde grafikalıq kartalarda nishanlangan shártli belgiler járdeminde súwretlew túsiniledi. Bul usıl túrli hádiyselerdi salıstıriwda, olardıń dinamikası hám óz- ara baylanıslardı analizlewde, kárxana, rayon, walayat, mámleketler ortasındagı shártnamalardıń orınlanıwi ústinen qadagalawdı ámelge asıriwda, úyrenilip aturgan quramalı toplamlardın dúzilisin tekseriwde, ayrım waqıyalardıń territoriyalar masshtabinda taralıw kólemin xarakterlewde keń kollanıladı.
Grafikler oqıwshınıń diqqatın ózine tez tartiwı menen birge magliwmatlard este saqlaw hám kóz aldına keltiriwge tiyikar jaratadı. Olar kóriw hám túsiniw qtyın bolgan ayrım nizamliqlardı aniqlawda hám túsindiriwde úlken áhmiyetke iye. Oqiwshı ushın grafikaliq súwretlew arqalı statistikalıq kórsetkishlerdi túsiniw hám úyreniw statistikalıq kestelerge qaraganda anagurlım qolaylı:

• 
  mugdarlq kórinisike qaraganda grafikte súwretlew arqalı pikirlew joqar bolad.
  
• 
  statistikaliq baqlaw nátiyjeleri tez hám ańsat túsiniledi hámde uliwmalastrıladı;
  
• 
  hádiyse hám processlerdiń óz-ara baylanısı hám olardıń waqıt boyınsha ózgerisi aniq kórinip turad;
  
• 
  statistikaliq-ekonomikaliq nızamlıqlardı anıqlaw hám aniqlangan nizamliqlardı kóriw, tekseriw imkaniyatu tuwiladı.
  

Statistikaliq grafikler statistikalıq kórsetkishlerdin mazmunin, mákan hám waqt boyinsha ózgerisin, sonday-aq basqa belgilerin itibarga algan halda kóre biliw, kóz aldına keltiriw, túsiniw, nizamlıqlardı aniqlaw ushın qolaylı boliwi kerek.
Hár bir grafik tómendegi tiykargı elementlerden quraladı:

• 
  Grafik maydanı;
  
• 
  Súwretlew (tasvir);
  
• 
  Masshtab;
  
• 
  Shkala;
  
• 
  Grafik eksplikaciyası.
  

Bul grafikler túrli waqiyalardi, olardiń dinamikasi hám óz ara baylanisliǵin kórsetedi. Yaǵniy mamleket buyirtpa karxana, awil, qala, mamleketler ortasindaǵi shartnamalardiń orinlaniwi ustinen baqlap amelge asiriwda, orinlanatuǵin toplamlardi tekseriwde, ayirim waqiyalardiń atirapqa jayiliwi kolemi suwretlewde keń qollanilip kelmekte. Statistikaliq grafiklerdi suwretlewde tiykarǵi talaplar tómendegilerden ibarat:

• 
  grafikler birlemshi maǵliwmatlardi aniq ham tola korsetewi kerek boladi,
  
• 
  birlemshi maǵliwmatlardi ómirden aliwi menen birge zarur korsetkishler arqali suwretlengen boliwi kerek boladi,
  
• 
  grafikler kórgizbeli hám túsinerli, tezkorinetin, ózine kartatuǵin hám este qalatugin boliwi kerek boladi,
  
• 
  grafikler ózgeris jaǵinan túwri hám estetik tárepten orinlanǵan boliwi kerek boladi hám taǵi basqa,
  

Bul talaplardi amelge ushin grafiklerdiń tomendegi usillar itibar beriw kerek boladi: bul geometric shakaliniń jaylasatuǵin jeri tusiniledi. Bul maydandi aniqlaytuginda grafiktiń ulken-kishiligine, ondagi tareplerdi nisbatina ham albette itibar beriw kerek. Kópbinshe maydan tarepleri aniqlanip atrganda 1,00 : 1,33 dan 1,00 : 1,50 geshe korsetilgende grafikler tuziw ushin tiykar qilip alinadi. Uliwma bul nisbatlar har bir halatta izleniwshinin mustqil jandasiwi tiykarinda ham aniqlaniwi mumkin. Biraq grafikte jatiq (gorizantal) ham tikke (vertical) siziqlardi uzaytiw ham onin ayonlashtirish qabiletin joqatip qoyadi. Grafik suwret – bul grafiktiń tiykari ham tilidir. Kestelerden tisqari, statistic maǵliwmatdi korgizbeli ham kompart (bir tartib) halda keltiriw ushin grafiklerden keń paydalaniladi. Bul grafikler kóp hallarda har xil shártli belgi-simbillar (noqatli, siziqli, figurali ham basqalar) bolgan suwretler keltiriledi. Bul grafikler statistikada XVIII-asirdin aqirlarinda qollanila basladi, biraq tekgana XIX asirdin ekinshi yariminda kelip bugan qizigiw ham odan ken paydalaniw natiyjesinde kopshilik mamleketlerde qollanila basladi. Statistikaliq grafikler- kestelerden pariqli, ol yaki bul satsialiq waqiyalardiń halati ham rawajlaniwi qagiydasin umumlastirilgan bir-biri menen baylanisli bolgan korsetkishler arqali korsetiledi. Bul menen birge statistic grafiklerdi islep shigiw, jumisshilardin jumisqa shigiw ham sol kibi grafiklerden parq qiliw kerek, bular hamme waqit static kestelerdey, uyrenilip atrgan siyasiy hadiyselerdi statistic korsetkishler arqali suwretlenedi. Demen, statistic magliwmatlar ham olardin korgizbeli suwretleri geometric forma ham siziqlar (diagrammalar), geografik kartalar (xaritogramma ham xaritodiagrammalar) jardeminde ifodalash statistic grafikler ataladi. Grafikler kisinig diqqatin ozine tez jalb etiw menen birge statistic magliwmatlardi jaqsiraq este saqlawga, toliq ham terenrer koriwge imkan beredi. Sonin ushin ham olar siyasiy taraqqiyottin hamme saholarda erisilip atrgan utiqlardi ommalashtirishda, kemshiliklerdi yaqgol korsetiwde tiykargi qural waziypasin oteydi. Bul grafikler turli hadiyselerdi taqqoslasshda, olardin dinamikasi ham oz ara baylanislardi dodalawda, mamleket buyurtpalarinin karxanaga aladi.
Grafik maydanı - degende geometriyalıq formanın jaylasatugın ornı túsiniledi. Bul maydandı aniqlap atırganda grafiktin úlken- kishiligine, ondagı tárepler qatnasına da itibar beriw kerek. Kóbinese maydan táreplerin aniqlap atırganda 1:1,33 ten 1:15 ke deyin qatnaslar grafikler dúziw ushın tiykar etip alınadı. Ulwma bul qatnaslar hár bir jagdayda izertlewshiniń gárezsiz jantasıwı tiy karında da aniqlanıwi múmkin. Lekin grafiktiń gorizontal hám vertikal sIziqların júdá uzaytıw da onıń sapasın jogaltadı.
Súwretlew tasvir)- bul grafiktin tiykarı hám tili bolıp tabıladı. O1 yaki bul kórinistegi geometriyaliq formanıń qollanılıwina qarap grafikler tochkalı, sıziqlı, baganalı, lental, kvadratlı hám tagı basqa bolıp bóliniwi múmkin. Bulardan tusqarı súwretlew geometriyalıq emes formalarda, yagnıy súwret kórinisindede boladı. Súwretlew qosımsha elementler menen toltıriladı. Bularga grafik atı, shártli belgileri, koordinata kósherleri, masshtab hám shkalalar kiredi.