İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
19 
Dil  informasiyanın  təqdimatı  vasitəsidir.  Dilin  təməlində  işarələr  (səslər,  hərflər, 
jestlər) yığımı durur. İşarələrin qrammatik qaydalara uyğun düzülməsi dilin əsas obyekt-
lərini (sözləri) əmələ gətirir. Sözlərdən cümlə düzəldilməsi qaydasına sintaksis deyilir.  
Dillərdən  biri  də  formal  dildir.  Buraya:  say  sistemləri,  cəbr  dili,  proqramlaşdırma 
dilləri və s aiddir. Formal dilin qrammatikası və sintaksisi ciddi qaydalara söykənir. 
Say sistemi, formal dil olaraq, obyektləri (ədədləri) adlandırmağa, yazıb-oxumağa və 
hesabi əməllər icrasına imkan verir.  
 
2.5.2. Canlı orqanizmlərdə informasiyanın təqdimatı 
İnsan ətraf mühit haqqındakı informasiyanı hiss üzvləri vasitəsi ilə qəbul edir. Əsəb 
telləri  (reseptorlar)  hiss  üzvlərinin  verdiyi  informasiyanı  (təsiri)  neyronlara  (əsəb 
hüceyrələrinə)  ötürür.  Bu  hüceyrələr  zənciri  əsəb  sistemini  əmələ  gətirir.  Neyron  2 
vəziyyətdə  ola  biləndir:  həyəcanlı  və  həyəcansız.  Həyəcanlı  neyron  elektrik  impulsu 
yaradıb əsəb sistemi ilə ötürür. Bu iki vəziyyətə neyron dilinin əlifbası kimi baxmaq olar. 
Beləliklə, canlı orqanizmdə informasiya təqdimatı neyron dili vasitəsi ilə baş tutur ki, bu 
da 2-lik say sistemində işləmək deməkdir. Yəni kompüterin 2-lik say sistemində işləməsi 
təsadüfi deyildir.  
 
2.5.3. İnformasiyanın kodlaşdırılması 
İnformasiya təqdimatının bir formadan (işarələr sistemindən) digərinə keçirilməsinə 
kodlaşdırma  deyilir.  Kodlaşdırma  mahiyyətcə,  tərcümə  olduğundan,  uyğunluq  (ekviva-
lentlik)  cədvəlinə  (lüğətə)  əsaslanır.  İnformasiya  mübadiləsi  zamanı  kodlaşdırma  (tərcü-
mə)  və  dekodlaşdırma  (əks  tərcümə)  baş  verir.  Məsələn,  klaviatura  sıxılan  düymə 
kodlarını 2-lik rəqəmlər sırası şəklində kompüterə ötürdükdən sonra monitor həmin 2-lik 
rəqəmləri klaviatura düymələrindəki simvollara çevirir.  
 
2.5.4. Kompüterdə informasiyanın 2-lik kodlaşdırılması 
Kompüterdə  informasiyanın  təqdimatı  üçün  2-lik  kodlaşdırmadan  istifadə  edilir. 
Çünki  yalnız  iki  vəziyyətdə  ola  bilən  yüksək  etibarlı  texniki  element  mövcuddur.  Bu 
element  elektromaqnit  reledən,  maqnitlə  işlənmiş  səthdən,  lazerlə  işlənmiş  səthdən  və 
triggerdən ibarətdir ki, bunlar da yalnız 2 vəziyyətdə ola bilir. Vəziyyətin biri 1-ə, digəri 0-
a müvafiq gəlir. Kompüterə daxil edilən ədədi, mətni, qrafik, səs və video informasiya 2-

---

 
20 
lik koda çevrilir. 2-lik kodun rəqəmləri olan 0 və 1-ə eyni ehtimallı iki mümkün hal kimi 
baxmaq olar. Hər işarə 1 bit informasiya daşıyır.  
2.5.4.1 Səs informasiyasının kolaşdırılması 
Səs  müəyyən  tezlikli  və  amplitudalı  sinusoidal  dalğadır.  Səsin  tezliyi  herts-lə 
ölçülür.  İnsan  20-17000  herts  tezlikli  dalğaları  eşidə  bilir.  Səsi  rəqəmsal  kodla  ifadə 
etmək üçün səsin müəyyən vaxt kəsiyindəki intensivliyi göstəricisindən
31
, məsələn, 0,001 
saniyədə 48 dəfə və ya 1 saniyədə 48000 dəfə döyünən dalğadan istifadə edilir. 
Səsin keyfiyyət xarakteristikaları aşağıdakılardır: 
-seçim dəqiqliyi və ya səsin kodlaşdırılma dərinliyi
32
; 
-seçim tezliyi və ya diskretləşdirmə tezliyi
33
. 
2.6. İnformasiyanın saxlanması 
Hiss üzvləri vasitəsi ilə əldə edilən informasiya yaddaşa köçürülür və orada toplanır. 
Lakin  əldə  edilmiş  və  biliyə  çevrilmiş  informasiyanı  uzunmüddətli  saxlamaq
34
  və 
nəsildən-nəslə  ötürmək  üçün  müxtəlif  daşıyıcılardan:  DNK  molekulundan  (genetik 
informasiya), kağızdan (mətn və şəkil), maqnit lentindən (səs), foto və kino lentlərindən 
(qrafik), yaddaş mikrosxemlərindən, maqnit və lazer disklərindən (kompüterdəki proqram 
və verilənlər) və s. istifadə edilir. 
Mütəxəssislərin fikrincə, müxtəlif daşıyıcılarda saxlanan informasiyanın illik həcmi 1 
eksabayt  (
18
10
bayt)  təşkil  edir.  Bu  informasiyanın  80%-i  maqnit  və  optik  daşıyıcılarda 
rəqəm  formasında,  20%-i  analoq  daşıyıcılarda  (kağızda,  maqnit  lentində,  foto-kino 
lentlərində) saxlanır. 2000-ci ildə dünya üzrə adambaşına düşən saxlanan informasiyanın 
həcmi  250  Mbayt  təşkil  etmişdir  ki,  buna  da  hər  biri  20  Qbaytlıq  85  milyon  vinçester 
lazımdır. 
2.6.1  İnformasiya  daşıyıcılarının  informasiya  tutumu.  Ən  böyük  yaddaş  tutumu 
olan  daşıyıcı  DNK  molekuludur  ki,  bunun  da  1  kub  santimetrində 
21
10
  bit  informasiya 
yerləşir.  Müasir  yaddaş  mikrosxemləri  1  kub  santimetrdə 
10
10
  bit  informasiya  saxlayır. 
                                                 
31 
Buna seçim tezliyi də deyilir. Mümkün amplitudaların sayı seçim dəqiqliyi adlanır. 
32
  Səs  siqnalının  bir  ölçmə  kəmiyyətinə  düşən  bit-lərin  sayı  ilə  ölçülür.  Müasir  səs  kartları  16  bit 
kodlaşdırma dərinliyi ilə işləyir. Bu halda amplituda variantlarının sayı 65536 olur. 
33
 1 saniyədə səs siqnalının səviyyəsinin ölçülmələrinin sayıdır. 1 saniyədə 1 ölçmə 1 hertsə uyğundur. 1 
saniyədə  8000-48000  herts  ölçmə  aparıla  bilir.  8000  herts  radio  translyasiyaya,  48000  herts  audio-CD 
səsləndirməsinə uyğundur.
 
34
 
İnformasiyanın saxlanması dedikdə, onun elə şəkildə qorunması nəzərdə tutulur ki, lazımi vaxtda onu 
lazımi şəkildə ötürmək mümkün olsun.
 

---

 
21 
Yəni, müasir texnologiyalar bioloji təkamüldən xeyli geri qalır. Buna baxmayaraq kitaba 
nəzərən kompüterin daha  mükəmməl  daşıyıcı  və  informasiya  mənbəyi  olduğu  sirr deyil. 
Hər  bir  maqnit  diskində  600  səhifəlik  kitab  saxlamaq  mümkündür.  1  Vinçesterdə  bir 
kitabxana tutumu vardır. 
2.6.2 İnformasiyanın saxlanmasının etibarlılığı və uzunmüddətliliyi. 
İnformasiyanın  saxlanmasının  etibarlılığı  və  uzunmüddətliliyi  böyük  əhəmiyyət 
daşıyır.  Ən  etibarlı  daşıyıcı  DNK  molekuludur.  Analoq  daşıyıcılara  nisbətən  diskret 
daşıyıcılar  daha  az  etibarlıdır.  Buna  görə  də  maqnit  və  optik  daşıyıcıların  istismar  və 
saxlanma  qaydalarına  ciddi  əməl  etmək  lazımdır.  Ən  uzunmüddətli  yaddaş  da  DNK 
molekuludur.  Analoq  daşıyıcılara  nisbətən  diskret  daşıyıcılar  daha  az  müddətlidir.  Buna 
görə də diskret daşıyıcılardakı informasiyanı müəyyən müddət keçdikdən sonra təzələmək 
lazımdır. 
2.6.3 İnformasiyanın müxtəlif növlərinin sıxılması (arxivləşdirilməsi)  
İnformasiyanın  diskret  rəqəmsal  təqdimatı  adətən  müəyyyən  bolluğa  (boşluğa) 
malik  olur.  Belə  ki,  tez-tez  eyni  bit  sıraları  təkaralanır.  Bu  isə  informasiyanın  həcmini 
artırır  ki,  bu  da  həm  saxlama,  həm  də  ötürmə  baxımından  həll  edilməsi  tələb  olunaan 
problem  sayılır.  Buna  görə  də  xüsusi  sıxma  metodları  (alqoritmləri)  işlənib  hazırlan-
mışdır ki, bunların köməyi ilə də informasiyanın həcmini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq 
mümkün  olur.  Həm  universal
35
,  həm  də  ixtisaslaşdırılmış
36
  sıxma  alqoritmləri  möv-
cuddur.  
Sıxma alqoritmlərinin hamısı bit-lə işləyir. 
Sıxma  prosesinin  əsas  texniki  xarakteistikaları  və  nəticələri  aşağıdakılardan 
ibarətdir: 
-sıxma dərəcəsi
37
; 
-sıxma sürəti
38
;  
-sıxma keyfiyyəti
39
. 
Sıxma üsulları dönərli və dönməz olmaqla 2 qrupa bölünür. 
                                                 
35
 Universal alqoritmlər informasiyaya sadəcə, bitlər sırası kimi baxır 
36 
Bunlar müəyyən tip (şəkil, mətn, səs, video) informasiyanı sıxmaq üçündür  
37
 Sıxılmamış həcmin sıxılmış həcmə nisbəti ilə ölçülür 
38
 Müəyyən informasiya həcminin sıxılmasına sərf edilən vaxtla ölçülür 
39
 Başqa alqoritmlə təkrar sıxarkən aşkara çıxan sıxılma dərəcəsi
 

---