İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

 
22 
Dönməz  sıxma  zamanı  sıxılmış  informasiya  xarici  görünüş  etibarı  ilə  ilkin  infor-
masiya yığımına bənzəsə də, həcmcə kiçik olur. Bu alqoritmlər rastr şəkil fayllarını, səs 
və video faylları sıxmaq üçün tətbiq edilir. 
Dönərli  sıxma  zamanı  informasiyanın  informativliyi,  yəni  informasion  strukturu 
qorunub saxlanır.  
 
2.6.4 Seriyalı kodlaşdırma üsulu ilə sıxma  
Bu  üsulda  təkrar  olunan  elementlər  üçün  sayğac  qoyulur.  Məsələn,  fərz  edək  ki, 
sıxılması tələb olunan informasiya: 44 44 44 11 11 11 11 01 33 ff 22 22 şəklindədir. Bu 
üsulla sıxılmış informasiya: 03 44 04 11 00 03 01 33 ff 02 22 kimi olacaqdır. Göründüyü 
kimi, 03 44 üç dənə 44 olduğunu, 04 11 isə dörd dənə 11 olduğunu göstərir. Əgər birinci 
bayt 00 şəklindədirsə, sayğac təkrar olunmayan baytları sayır ki, bizim misalda da bu, üç 
dənədir  (01  33  ff).  Buna  görə 00 03  baytlarından sonra 01  33 ff  gəlir, sonra isə  02  22 
baytları, yəni iki dənə 22 gəlir. 
Bu üsul rastr şəkilləri sıxmaq üçün münasibdir. 
Lakin bu üsul informasiyanı az sıxır. 
2.6.5 Haffmen alqoritmi  
Bu üsulda əvvəlcə bütün informasiya oxunur və təkrarlanan elementlər sayılır. Sonra 
bunlar üçün binar ağac qurulur. 
Haffmen alqoritmi ilə sıxmaya misal cədvəldə verilmişdir. 
Fərz edək ki, mətnə daxil olan simvolların təkrarlanması aşağıdakı kimidir:  
Simvol 
A 
B 
C 
D 
E 
F 
Təkrarlanma 
10 
20 
30 
5 
25 
10 
Simvolları təkrarlanma tezliyinin azalması qaydasında çeşidləyək: 
Simvol 
C 
E 
B 
F 
A 
D 
Təkrarlanma 
30 
25 
20 
10 
10 
5 
  
Bu cədvəl əsasında qurulmuş binar ağac aşağıdakı kimidir: 

---

 
23 
 
 Göründüyü kimi, son iki elementi (A və D) birləşdirib təkrarlanma tezliyi 15 (5+10) 
olan bir ―düyün‖ alırıq. Sonra bu düyünü F-lə birləşdirib təkrarlanma tezliyi 25 (15+10) 
olan  yeni  bir  ―düyün‖  alırıq.  Sonra  bu  düyünü  B  ilə  birləşdirib  təkrarlanma  tezliyi  45 
(25+20) olan daha bir ―düyün‖ alırıq. Sonra C və E elementlərini birləşdirib təkrarlanma 
tezliyi 55 (30+25) olan yeni bir ―düyün‖ alırıq. Sonra isə bu düyünləri birləşdirib (45+55) 
binar aşacın kökünü alırıq.  
Bu düyünlərin sol (yuxarı) qanadını 0-la, sağ (aşağı) qanadını 1-lə kodlaşdırırıq. 
Beləliklə: 
C=00 (2 bit) 
E=01 (2 bit) 
B=10 (2 bit) 
F=110 (3 bit) 
A=1101 (4 bit) 
D=1111 (4 bit) kimi kodlar alınır. 
Sıxma zamanı bu simvollar yeni kodları ilə yadda saxlanır və açma zamanı əvvəlki 
kodları bərpa olunur. 
Bundan  əlavə,  hesabi  kodlaşdırma,  Lempel-Ziv-Velç  (LZW)  alqoritmi,  ikipilləli 
kodlaşdırma (Lempel-Ziv alqoritmi) kimi sıxma metodları mövcuddur.  
Hal-hazırda PKPAK, ZİP, LHArc, LHA, ARJ, WinRAR kimi arxivator proqramları 
geniş tətbiq edilir. 
 
C=30 
E=25 
B=20 
F=10 
A=10 
D=5 
1
5 
0 
1 
2
5 
0 
1 
4
5 
0 
1 
5
5 
0 
1 
100 
1 
0 

---

 
24 
Bölmə 3. İnformasiya emalının texniki vasitələri 
3.1. Ədədi informasiya emalı qurğuları 
 
―Suanpan‖ adlı ilk ədədi informasiya emalı qurğusu bizim eranın 190-cı ilində Çində 
yaradılmışdır.  Bu  barədə  məlumat  Syuy  Yuenin  ―Şuşu  tcizii‖  adlı  kitabında  verilmişdir. 
Bu  qurğunu  12-ci  əsrdə  yaradılmış  indiki  ―çötkə‖nin  ulu  əcdadı  hesab  etmək  olar.  
―Çötkə‖  Rusiyaya,  bəzi  mənbələrə  görə,  14-cü  əsrdə,  digər  mənbələrə  görə  isə  17-18-ci 
əsrlərin qovşağında tacirlər tərəfindən gətirilmişdir.  
―Soroban‖
40
  adlı  ədədi  informasiya  emalı  qurğusu  1400-cü  ildə  Yaponiyada 
yaradılmışdır. Buna abak da deyilir. ―Soroban‖ orta əsrlərdə Çindən Yaponiyaya gətirilmiş 
―Suanpan‖  əsasında  düzəldilmiş  qurğudur.  ―Soroban‖  ən  müasir  kompüterlərlə  təchiz 
edilmiş  Yaponiyada  bugün  də  istifadə  edilir.  1500-cü  ildə  Leonardo  da  Vinçi  Yapon 
abakının modifikasiyası olan cəmləyici  qurğu düzəltmişdir. 10 dişli çarxlardan qurulmuş 
bu qurğu 13 mərtəbəli ədədləri cəmləyə bilirdi.  
1617-ci  ildə  Neper  hesab  əməllərinin  icrasını  asanlaşdıran  riyazi  tirlər  yığımı  ixtira 
etmişdir.  Tirlərin  üzərində  0-dan  9-dək  rəqəmlər  və  bunların  hasilləri  olan  ədədlər 
yazılmışdır.  Vurma  əməlini  icra  etdikdə,  üzərində  uyğun  rəqəmlər  yazılmış  tirlər  yanaşı 
elə  düzülür  ki,  tirlərin  yan  üzlərində  nəticə  görünür.  Bu  qurğu  ilə  bölmə  və  kvadrat 
kökalma əməllərini icra etmək mümkün idi.  
1622-ci ildə ingilis həvəskar-riyaziyyatçısı Uilyam Otred ədədi informasiyanın emalı 
üçün  dairəvi  loqarifm  xətkeşi  yaratdı.  Bunun  sadəliyinə  baxmayaraq  mürəkkəb 
hesablamalar aparmağa imkan verirdi. 
Şikkard 1623-cü ildə cəmləyici maşın yaratmışdır. Bu, 6 mərtəbəli ədədlər üzərində 4 
hesab əməlini yerinə-yetirirdi. 
1642-ci  ildə  Paskal  ədədi  informasiyanın  emalı  üçün  dişli  çarxlardan  yığılmış 
hesablayıcı maşın düzəltdi.  
1694-cü ildə Leybnis mexaniki kalkulyator yaratdı. 
1804-cü  ildə  Jozef  Mari  Jakkar  perfokartla  işləyən  toxucu  dəzgahı  düzəltdi. 
Perfokartlar seriyası naxışları təyin edirdi. Bu proqramlaşdırma tarixində ilk və çox vacib 
addım idi.  
                                                 
40
 Yaponca ―hesab taxtası‖ deməkdir.  

---