Idishdagi monometrik va absolyut bosimni aniklash. Ishdan maqsad

3.1-jadval

t/r	P’ezometrlarning ko‘rsatishi						V		t
	sm	sm	sm	sm	sm	sm		sm^3		s
1	2	3	4	5	6	7		8		9
1
2
3

Doimiy o‘lchovlar: D₁=1,5 sm, D₂=1 sm, D₃=2,5 sm

yoki D₁=2,5, D₂=1,6, D₃=2,5 sm.
Z=0,3 m, yoki Z = 0,8 m.
3.2-jadval

t/r	Hisoblash kattaliklari	Harakat kesimining soni
		I	II	III	IV	V	VI
1	Quvur diametri D,sm
2	Kesim yuzasi ,sm^2
3	O’rtacha tezlik v , sm/s
4	Solishtirma kinetik energiya, sm
5	Solishtirma potensial energiya, sm
6	To‘liq solishtirma energiya, E, sm
7	Gidravlik yo‘qotish, hw, sm.

SINOV SAVOLLARI
1. Bernulli tenglamasi fizik ma’nosi nimada ko‘rinadi?
2. Real suyuqlik oqimi uchun Bernulli tenglamasi qanday ko‘rinishga ega?
3. Bernulli tenglamasining energetik va geometrik ma’nosi?
4. P’ezometrik va bosim chiziqlari qanday chiziladi?
5. Tajribada suyuqlik sarfi va harakat o‘rtacha tezligi qanday aniqlanadi?
6. Bernulli tenglamasi hadlari tajribada qanday aniqlanadi?

4 - TAJRIBA ISHI
QUVURNING UZUNLIGI BO’YICHA GIDRAVLIK ISHQALANISHDAGI QARSHILIK KOEFFISIYENTINI ANIQLASH
ISHDAN MAQSAD:
1. Suyuqlik harakati turli tartiblari uchun tajribada gidravlik ishqalanish qarshilik koeffitsiyenti λ ni aniqlash.
2. Suyuqlik harakatlanishi tartibiga ko‘ra, gidravlik ishqalanish qarshilik koeffitsiyenti kattaligini topish uchun qarshilik maydoni va hisoblash formulalarini aniqlash.
3. Tajribada aniqlangan gidravlik ishqalanishdagi qarshilik koeffitsiyentini hisoblash formulalari yordamida aniqlash va ularni tajriba natijalari bilan taqqoslash.
QISQA NAZARIY MA’LUMOTLAR
Quvurda tekis harakatlanayotgan suyuqlik oqimi energiyasining bir qismi, quvur yuzasiga ishqalanishi va suyuqlikdagi ichki ishqalanish natijasida yo‘qoladi. Bu yo‘qotishlar oqim uzunligi bœyicha bosimni yo‘qotish deyiladi.
Bernulli tenglamasiga asosan uzunlik bo‘yicha bosim (damning) kamayishi ko‘rib chiqilayotgan quvurning ikki kesimidagi to‘liq solishtirma energiyalar farqi sifatida aniqlanadi va uni doimiy diametrli gorizontal quvur uchun quyidagi formula ko‘rinishida yozish mumkin:
; (4.1)
bu yerda va - oqim kesimlaridagi pezometrik bosim. (4.1) tenglama, ishqalanish natijasida bosim kamayishining tajriba yo‘li bilan aniqlashda asosiy hisoblanadi. Quvurlarda harakatlanayotgan suyuqlik energiyasining yo‘qolishini yoki (damni) pasayishini hisoblash uchun Darsi – Veysbax formulasidan foydalaniladi.
(4.2)
bu yerda
λ - gidravlik ishqalanishdagi qarshilik koeffitsiyenti;
- suyuqlik harakati o‘rtacha tezligi;
L - quvur uzunligi;
d - quvur diametri;
g - erkin tushish tezlanishi, g = 9,81 m/s².
(4.2) formula suyuqlik harakatining hamma turli tartibi uchun o‘rinli. Biroq, koeffitsiyentining laminar va turbulent tartiblar uchun miqdori turlicha bo‘ladi va umumiy holda kattalik quvur devorning nisbiy g‘adir-budurligiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni
(4.3)
bu yerda - absolyut g‘adir-budurliklar kattaligi, sm, mm.
- koeffitsiyenti tajriba natijalari yoki ma’lum empirik bog‘lanishlar asosida aniqlanadi. Tajribadan ma’lum bo‘ladiki, laminar tartibli xarakatda g‘adir-budurlik harakat qarshiligiga ta’sir qilmaydi. Bu holda koeffitsiyenti faqat Reynolds soniga bog‘liq va
(4.4)
formula orqali hisoblanadi.
Laminar tartibda bosim (damni) pasayishi yo‘qotilishi tezlikning birinchi darajasiga proporsional .
Turbulent oqimda devor chetlarida yupqa qatlam laminar tartibli suyuqlik qatlami hosil bœladi. Turbulent tartibli suyuqlik harakatida uning asosiy massasi (oqim yadrosi) bu qatlam bilan o‘tish zonasi orasidagi bog‘liqlik mavjud bo‘lib, ular birgalikda chegara qatlam hosil qiladilar.
Chegara qatlam qalinligi mm da o‘lchanadi va bilan belgilanadi va Reynolds soniga bog‘liq. Quvur yuzasi g‘adir-budirliklarini hosil qiluvchi cho‘qqilarning o‘rtacha qiymati (absolyut, ekvivalent g‘adir-budurligi-∆) chegara qatlami qalinligidan kichik bo‘lganda ∆< , turbulent oqim cho‘qqilar bilan qorishib ketmaydi, bu holda g‘adir-budurlik bosim pasayishiga ta’sir qilmaydi. Bunday yuzalar gidravlik silliq yuzalar deyiladi.

4.1-rasm. Nikuradze
Re ortishi bilan chegara qatlam qalinligi kamayadi va g‘adir-budurlik chœqqilaridan kichik bo‘lib qoladi. Cho‘qqilar turbulent oqim yadrosiga kiradi va bosim (damni) yo‘qotilishini oshiradi. Bunday yuzalar gidravlik g‘adir-budur deyiladi.
G’adir-budurlikning barcha yo‘qotishlar kattaligiga ta’sirini ifodalash uchun nisbiy g‘adir-budurlik tushunchasi kiritiladi.
bunda d – quvur diametri.
4.1-rasmda ishqalanish qarshiligi koeffitsiyenti g‘adir-budurlik va Reynolds soniga bog‘liqligi tabiiy g‘adir-budurlikli quvurlar (texnik quvurlar) uchun keltirilgan. (Nikuradze grafigi).
Birinchi zona – laminar tartib zonasi, u I-II-III to‘g‘ri chiziq bilan ko‘rsatilgan.
Ikkinchi zona – noturg‘un tartib zonasi. Bu yerda Reynolds soni 1000 – 2300 dan 4000 gacha oraliqda.
Uchinchi zona – turbulent tartib zonasi. Bu zona III vertikal chiziqdan o‘ngroqda joylashgan. Re = 4000. Bu zona o‘z navbatida 3 ta qarshilik sohasiga bo‘linadi:
1) Gidravlik silliq quvur sohasi to‘g‘ri chiziqdan egri chiziqqa o‘tib boruvchi soxa. To‘g‘ri chiziq nisbiy g‘adir-budurlik uchun Re=105 dan kichik. 4.1- rasmda III IV sohalar orasidagi chiziqlarda joylashgan.
Bu sohada faqat Reynolds soniga bog‘liq va Blazius formulasidan topiladi.
(4.5)
2) Kvadrat qarshilikkacha bo‘lgan sohasi. U grafikda IV va V chiziqlar oralig‘ida joylashgan. Uni topish uchun Altshul formulasidan foydalaniladi:
(4.6)
3) Kvadrat qarshilik (avtomodel) sohasi. Bu soha V chiziqdan o‘ngda joylashgan. Bu zonada, ishqalanishda bosim (damni) yo‘qotilishi ga proporsianal.
Bu sohada gidravlik ishqalanish qarshilik koeffitsiyenti Shifrinson formulasidan hisoblanadi.

(4.7)
Olingan ma’lumotlar 4.1-jadvalda umumiylashtirilgan.