Hujayra biologiyasi I. A. AbduIov X. U. X albekova

4-rasm. Bakteriya hujayrasining tuzilishi
26

---

Bakteriyalarning organik olamdagi ahamiyati o ‘ta muhim: ular 
tabiat sanitari, y a’ni organik moddani emiruvchi, o ‘simlik va hay­
von organizmi uchun zarur boMgan moddalami hosil qiluvchi va 
ayrim xillari esa, turli kasailiklar tarqatuvchidir. Odam organizmida 
muntazam ravishda kasallik keltirib chiqarmaydigan, ko‘pgina bak- 
teriyalar ham mavjud. Ular inson organizmi uchun keraklidir. M asa­
lan, yo‘g ‘on ichakda yashovchi ayrim bakteriyalar ishtirokida odam 
organizmi uchun о 4a zarur vitaminlar hosil bo4adi.
Eukariot hujayralar prokariot hujayralarga qaraganda murakkab 
va xilma-xil tuzilgan. Ularda haqiqiy yadro va organoidlar mavjud. 
Bir hujayrali suv o ‘tlari, zamburugMar, sodda hayvonlar, yuksak tuz- 
ilishga ega b o ig an o‘simliklar, hayvonlar va odamlar eukariot orga- 
nizmlarni tashkil etadi.
Jadval 2. Prokariot va eukariot hujayralam ing o ‘zaro fa rq lari
H ujayraning irsiy 
apparati
P ro k a rio t h u ja y ra
E u k a r io t h u ja y ra
Y a d ro m a v ju d emas
S h a k ila n g a n y a d ro m a v ju d
Hujayraning irsiy tuzilm asi- 
genofor
Hujayra yadrosining irsiy tuzilmasi 
- xrom osom alar
G enofor sitoplazm ada 
joylashgan
X rom osom alar yadro karioplaem as 
ida joylashib sitoplazm adan yadro 
qobiqi bilan chegaralangan
G enofor D N K dan iborat
X rom osom alar - D N Pdan iborat; 
D N P =D N K + oqsillar
G enofor xalqa ko'rinishiga 
ega
X rom osom alar - tayoqcha va 
ipsimon ko‘rinishga ega (xromatin)
Sitoplazm a
O rganoidlardan faqat 
ribosom alar m avjud
H ujayraning turli organoidlari 
mavjud
Sitoskelet y o ‘q
Sitoskelet mavjud
Sikloz kuzatilm aydi
Sitoplazm atik irsiyat 
plazm idalar ko'rinishida 
mavjud
Sikloz sodir boMadi 
Sitoplazmatik irsiyat m itoxondriya 
va plastidalardagi DNK k o ‘rinishida 
mavjud
27

---

Plazmalemma
Sitoplazmatik m em brana -
m ezosom alami hosil qiladi
M ezosom alar m avjud em as
0 ‘simlik va hayvonlar hujayra tuzilishiga ko‘ra umumiy 
o‘xshashlikka ega boMib, ocz navbatida ma’lum qismlari bilan farq 
qiladi. 0 ‘simlik hujayralari uchun qo‘shimcha sellyuloza va pektindan 
iborat hujayra qobiqi, plastidalar, hujayra shirasi to ‘playdigan vakuo- 
laning boMishi bilan, hujayra markazida sentriolaning boMmasligi, za- 
hira oziqa moddasi - kraxmal (hayvon hujayrasida- glikogen) ekan- 
ligi bilan hayvon hujayrasidan farq qiladi. Lekin o'sim lik va hayvon 
hujayralari uchun plazmatik membrana-plazmalemma, sitoplazma va 
yadroning bo‘lishi umumiy belgi hisoblanadi(5rasm).
Hujayra tashqi muhitdan sitoplazmatik parda bilan ajralib turadi. 
Yadrodan tashqari hujayraning ichidagi barcha tuzilmalaming ham- 
masi protoplazma deb nomlanadi.
Eukariot hujayralar sitoplazmasining tuzilishi asosida gialo- 
plazma, hujayra organellalari va kiritmalar yotadi. Yadro: yadrocha, 
xromatin , karioplazma (yadro shirasi) va kariolemma (yadro qobigM) 
dan iborat.
3. 
Hozirgi zamon sitologiya fanining yutuqlari. Yangi usullar, 
ayniqsa 1940 yillardan keyin rivojlangan elektron mikroskop, radio­
aktiv izotoplaming qoMlanilishi, hujayrani o'rganish borasida katta 
yutuqlarga erishishga yordam berdi. Sitologiya borgan sari biologi- 
yaning boshqa sohalari bilan yaqinlashmoqda.
Sitologik usullardan o‘simliklar va hayvonlar seiektsiyasida ular 
hujayrasining xromosoma tarkibini bilish, chatishtirish ishlari sama- 
rasini oshirish maqsadida qo‘llaniladi. Odam hujayralari uchun ham 
bu usullar qo‘llan ilad i: xromosomalar shakli va soni o‘zgarishi bilan 
bog‘liq boMgan irsiy kassaliklami aniqlashda.
Sitologik usullar qoMlaniladigan eng muhim soha tibbiyotda 
- saraton (rak) kasalligini aniqlashdir. Chunki bu kasallik hujayra 
miqyosida vujudga kelib yadroda ro‘y beradigan o4zgarishlar bilan 
bog‘liqdir.
28

---

Hayvcm hujayrasi
&><•** '*■'
щ
р р
■
: 
ЩЩХ,
у
ш й ;
y a d ro c h a ! | g .
plazmatik