Hisse 01 uz qabigi

Zərbə  

 

406 

 

tiklik  modulu  ilə  təyin  olunan  de-

formasiya qiyməti və borunun diametri 

ilə  düz  mütənasibdir.  Bu  düstur  yalnız 

ideal  hal  üçün  doğrudur.  Yəni  burada 

mayenin  boru  daxilində  sürtüməsi  nə-

zərə  alınmamışdır.  Ona  görə  də,  son-

rakı  tədqiqatlarda  dalğanın  yayılma 

sürətinin  c [m/s]  bir  çox  amillərin təsi-

rindən azalması nəzərə alınmışdır:  

  

 

 

 

 

burada: 

ρ

- maeynin sıxlığı [kg/m³], 

K

f

- həcmi elastiklik modulu  

[N/m²], 

E

R

- borunu elastiklik modulu  

[N/m²], 

d

i

- borunun daxili diametri  

[m], 

S- borunun divarının qalınlığı  

[m],  

µ

- boru materialının Puasson  

ədədidir. 

 

(alm. der Druckstoß, ingl. Water hammer) 

 

Zərbə  (mexaniki) iki hərəkət edən bərk cism-

lərin bir-biri  ilə  toqquşması,  həmçinin  bərk 

cismin  maye  və  qazla  qarşılıqlı  təsiri  zamanı 

(şırnaqla  axan  suyun  bərk  səthə  dəyməsi, 

partlayış  zamanı  yaranan  dalğanın  bərk  cismə 

təsiri və s.) yaranan hadisələr toplusudur.  Zər-

bə  prosesini  (qarşılıqlı  təsir  müddəti,  kontakt 

qüvvəsi və s.) səciyyələndirən parametrlər toq-

quşan  cismlərin  nisbi  sürətləri,  həndəsi  öl-

çüləri,  forma  və  fiziki-mexaniki  xassələrindən 

(sıxlığı,  möhkəmliyi,  deformasiya  olunabilmə 

qabiliyyəti və s.) asılıdır. 

Toqquşan  cismlərin  zərbə  səthindən keçən 

normala nəzərən hərəkət istiqamətindən və for-

masından  asılı  olaraq  aşağıdakılar  fərqlənilər 

(şəkil 1): 

 

Düzxətli mərkəzi zərbə, 

 

Eksentrik zərbə, 

 

Maili mərkəzi zərbə, 

 

Frılanma zərbəsi.  

 

Şəkil 1. Zərbənin növləri 

a-düzxətli  mərkəzi  zərbə,  b-maili  mərkəzi  zərbə,  c-

eksentrik zərbə, d-fırlanma zərbəsi 

 

Zərbə  çox  kiçik  zaman  fasiləsində  baş  verir 

(saniyənin  milyonda  biri  qədər),  təmas  sət-

hində yaranan qüvvə isə çox böyük olur. O za-

mandan  asılı  olaraq  böyük  həddə  dəyişir,  be-

ləki  səthə  düşən  orta  təzyiqin  (gərginliyin) 

qiyməti  10

2

 və  hətta   10

3

   Pa-a  çatır.  Zərbə 

qüvvələrinin  təsiri  nöqtədə  zərbə  sürətlərinin 

dəyişməsinə  gətrib  çıxarır.  Nəticədə  yaranan  

toqquşma  sürətlərinin  (toqquşmadan  öncəki 

sürətlər:  v

1

,  v

;, 

toqquşmadan  sonrakı  sürətlər: 

c

1

, c

2

) qiymətlərinin hissədə yerli buraxılabilən 

dağılmanı  yaradan  qiymətlərdən  yuxarı  olarsa, 

onda  zərbə  səthdə  qalıq  gərginliklər,  səs 

rəqsləri, hissənin qızması, materialın mexaniki 

xassələrinin  dəyişməsi  və  s.  kimi  dəyişmələr 

yaradır. Metallarda kritik sürət -15 m/san (mis) 

÷  150  m/san  arasında  və  daha  böyük  ola 

bilir (yüksəklegirli poladlar). 

 Zərbə  zamanı  yaranan  qüvvəni  nəzəri  və 

sınaq  yolu  ilə  tapmaq  mümkündür.  Qüvvənin 

qiymətini bilməklə zərbə altında işləyən maşın 

konstruksiyalarının  davranışı  və  möhkəmliyini  

qiymətləndirmək olur.  

s

E

d

K

c

R

i

f

⋅

−

⋅

⋅

+

=

)

1

(

1

2

µ

ρ

ρ

---

Zərbə 

 

407 

 

 

∫

⋅

=

τ

0

dt

F

S

Zərbə  zamanı  nöqtələrin  sürətlərinin  dəyiş-

məsi  ümumi  zərbə  nəzəriyyəsində  öyrənilir. 

Zərbə  nəzəriyyəsində  ölçü  parametri  kimi 

cismlərin toqquşmada qarşılıqlı mexaniki təsiri 

olan  zərbə  qüvvəsinin  (F)  əvəzinə  onun 

impulsu götürülür (zərbə impulsu S):  

 

 

 

burada, 

τ

-zərbə qüvvəsinin təsir etdiyi vaxtdır. 

Düzxətli mərkəzi zərbə zamanı yaranan qüv-

vənin zamandan asılı olaraq dəyişməsi şəkil 2-

də göstərilmişdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 2. Zərbə qüvvəsinin dəyişməsi 

 

Zərbə  nəzəriyyəsinin  əsas  düsturları  zərbə 

zamanı impulsların və kinetik momentin dəyiş-

məsi əsasında əldə  olunur. Bu  teoremlərin  kö-

məyi  ilə  zərbənin  başlanğıcında  zərbə  impul-

sunu  və  sürəti  bilməklə  zərbənin  sonundakı 

sürəti  tapmaq  mümkündür.  Əgər  cism  sərbəst 

olmasa,  onda  onun  impulsiv  reaksiyaları  da 

hesablana bilir. İki cismin  toqquşması zamanı 

baş  verən  zərbə  prosesini  iki  mərhələ-

yə   ayırmaq  olar.  Birinci mərhələdə  cismlər  A 

və  B  nöqtələrində  toxunur  və  bu  nöqtələrdə 

onların  yaxınlaşma  sürətləri  ν

An

  —  ν

Bn

-dir, 

burada  ν

Аn

  və  ν

Bn

  —  uyğun  olaraq  ν

A

  və  ν

B

 

sürətlərinin  A  və  B  nöqtələrində  cismlərin 

toxunma  səthlərinin  ümumi  n  normalına 

proyeksiyalarıdır  (şəkil 3). 

Birinci 

mərhələnin 

sonunda 

cismlərin 

yaxınlaşması  başa  çatır,  onların  kinetik  ener-

jilərinin  bir  hissəsi  deformasiyanın  potensial 

enerjisinə çevrilir  (şəkil  2,  sahə  I).  İkinci  mər-

hələdə  əks  proses  baş  verir.  Bu  mərhələ sərt 

deformasiyanın potensial enerjisinin cimslərin 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 3. İki cismin zərbəsi zamanı yaranan sürətlər 

 

kinetik  enerjisinə  çevrilməsi  ilə  müşaiyət 

olunur  (şəkil 2,  sahə  II): ikinci  mərhələnin  so-

nunda  cismlərin  A  və  B  nöqtələrində  sürətlər 

fərqi  yaranır  c

An

  -  c

Bn

.  Mütləq  sərt  cimslərin 

toqquşmasından  sonra  heç  bir  enerji  itkisinin 

baş  vermədiyindən  mexaniki  enerji  tam  bərpa 

oluna bilərdi. Ancaq praktikada cismlər mütləq 

sərtliyə  malik  olmadıqlarından  zərbədən  sonra 

mexaniki  enerjinin  yalnız  bir  hissəsi  bərpa 

oluna  bilir.  Enerji  itkisi səthdə  qalıq  gər-

ginliklərin  yaranmasına,  səthin  qızmasına  sərf 

olunur,  ona  görə  də,  |c

An

-c

Bn

|<  |ν

An

-ν

Bn

|.  Bu 

itkini  nəzərə  almaq  üçün  materialın  fiziki 

xassələrindən  asılı  olan  bərpaolunma  əmsa-

lından (k) istifadə olunur:    

 

 

 

  

K  əmsalının  qiyməti  sınaqların  köməyi  ilə 

tapılır.  Bunun  üçün  müəyyən  hündürlükdən 

metal lövhə üzərinə düşən  kürənin geriyə atıl-

ma hündürlüyü əsas götürülür:  

 

 

 

 

Əmsalların  sınaq  yolu  ilə  tapılmış  qiymətləri 

belədir:  metallar  k=0,5÷0,55,  fil  sümüyü  

k=0,89,  şüşə k=0,94.  

 

(alm.  der Stoß, ingl. Collision ) 

Bn

An

Bn

An

v

v

c

c

k

−

−

=

H

h

k

=

---