Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Yüklə 4,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
imtahanlarını müvəffəqiyyətlə vermək hesabına nüfuzlu məmur vəzifəsini tumaq imkanı qazanırdılar. İmtahan verənlrə üç ciddi sınağa dözmək lazım gəlirdi. Birinci imtahan qəza səviyyəsində keçirdi və bir gün davam edirdi. İmtahanı müvəffəqiyyətlə verən «itilənmiş istedad» dərəcəsinə layiq görülürdü. Bu dərəcə adama əla karyeraya başlamaq imkanı verirdi, o, qəza icra hakimiyyətində kiçik vəzifə tuta bilərdi. Üç ildə bir dəfə əyalət səviyyəsində imtahanlar keçirilirdi. Bu imtahanları uğurla verən «təmsil edən» dərəcəsini alırdı. Üçüncü, ali imtahan turu ölkənin paytaxtında, bu imtahanlar üçün olan xüsusi yerdə keçirilirdi, çox məhdud sayda adam burada iştirak etmək hüququ qazanırdı. Adətən paytaxt imtahanlarında iştirak etmək üçün dövlət aparatında vəzifə tutmaq istəyən 8-9 min iddiaçı toplaşırdı. Yalnız çox az sayda adam «təhsildə irəli çıxmış» alim dərəcəsi qazanırdı. Yaxşılardan ən yaxşısı isə imperatorun özünün iştirak etdiyi imtahan sınağına buraxılırdı. Bu imtahanlarda daha çox fərqlənənlər isə şəxsən imperatora təqdim olunmaq hüququ əldə edirdilər. Onlardan çoxu üçün bu tədbir həyatın başlıca hadisəsinə çevrilirdi. Ümumiyyətlə, Çində təhsilə, bilik almağa böyük diqqət verilirdi. Filosof Çjan Tszayın fikrini əsas götürərək keçmiş epoxaların çinlisi daim «təhsil vasitəsilə bütün həqiqi olanların meydana gəlməsni və mövcud olmasını dərk edirdi, dinc və sakit şəraitdə yaşayırdı». Bu gün də çinlilər artıq həmin köhnə arzunu gerçəkliyə çevirmək, reallaşdırmaq imkanına çox yaxınlaşmışlar. Onlar başa duşurlər ki, inkişafa nail olmaq mürəkkəb işdir, lakin onu qoruyub saxlamaq, böhranlara qurban verməmək daha mürəkkəbdir. Ölkənin çiçəklənməsini davam etdirmək üçün dinc inkişaf idealına sarsılmaz sədaqətə , ölkədə stabil situasiyanın saxlanmasına xüsusi əhəmiyyət vermək lazımdır. Tan sülaləsinin ağalığı dövründə saray imtahanı səma ayı təqviminin birinci ayında ölkənin paytaxtı Çanyan (indiki Sian) şəhərində keçirilirdi. İkinci ay ərzində isə, imtahanların nəticələri elan edildikdən sonra imperator qalibləri parkda təbrik edir və onların şərəfinə ziyafət təşkil edirdi. Belə şərəflənmələrdən sonra yenicə «təhsildə irəliləyənlər» dərəcəsini qazananlar şəhərdə gəzintiyə çıxmalı idilər. Axı onların çoxu əyalətlərdən gəlmiş adamlar idi. Onlara öz adlarını fəxri daş lövhədə nəqş etməyə icazə verilirdi. Müxtəlif sülalələrin epoxaları vaxtı həmin şəxslərin işıq üzü görmüş yazılarını hətta bu gün də seyr etmək mümkündür. Beləliklə, orta əsrlər Çinində meritokratiya prinsipi və «maariflənmişlərin hakimiyyəti» mövcud idi. Bu prinsipə əksər sülalələrin hökmranlığı dövründə ciddi surətdə riayət olunurdu. Bu prinsipin sferasına daim «təzə qan» axırdı. Çinin tarixindən hətta çox saylı hadisələr məlumdur ki, həmin vaxtlarda aşağı sosial təbəqələrdən çıxanlar görkəmli dövlət xadimlərinə, islahatçılara, alimlərə və müdriklərə çevrilirdilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, imtahan sistemi kasıb alim adamlar üçün dövlətin rifahı naminə xidmət göstərmək imkanı yaradırdı. Nəticədə məmurluğun inzibati səviyyəsi də yüksəlirdi. Lakin gec feodalizm dövründə imtahan sistemi tənəzzülə uğradı. İmtahan sistemində təmiz konfutsiçilik
15
təliminə yiyələnməyin yüksək səviyyəsi göstərilməli idi.Həmin dövrdə imtahan inşa yazıları bütünlüklə bu təlimin çərçivəsi ilə məhdudlaşdı. Müdriklərin çoxu hesab edirdi ki, imtahan sistemi həmin dövrün ziyalılarının bacarıqlarını və istedadlarını güclü surətdə boğur. Konfutsinin meritokratiya ideyası imperator Çinində dövlət imtahan sisteminin tətbiq edilməsinə gətirib çıxardı. Bu sistem, hər bir adama dövlət qulluğunu tutmaq, maddi cəhətdən təmin olunmaq və bütün ailəyə iftixar hissi qazandırmaq üçün dövlət qulluğuna girməkdən ötrü imtahandan keçməyə imkan yaradırdı. Dövlət imtahanlarının Çin sistemi, yəqin ki, öz başlanğıcını b.e.ə. 165-ci ildən götürür. Həmin vaxt dövlət qulluqçusu vəzifəsinə namizədlərin müəyyən edilməsi üçün imperator onları paytaxta çağırırdı ki, orada həm də mənəvi keyfiyyətlər üzrə sınaqdan keçsinlər. Bu sistem daim inkişaf edirdi və bir neçə yüz ildən sonra artıq qulluqcu olmaq istəyən hər bir kəs dövlət imtahanını verməklə öz qabiliyyətlərini nümayiş etdirməli idi. Yüksək vətənpərvərlik və güclü borc hissinə malik olan dövlət xadimlərinin tərbiyə olunduğu məktəblərin tətbiq edilməsi konfutsiçiliyin nailiyyəti hesab olunmalıdır. Nəticədə konfutsiçilik imperatorun özü tərəfindən qəbul olundu. Çin imperiyasının əsasını qoyan imperator Tsin Şi Xuan-di Konfutsi təlimini nəinki qəbul etmirdi, hətta onun kitablarını yandırmaq əmrini vermiş və bu göstəriş geniş surətdə icra olunmuşdu. Sonrakı imperatorların dövründə isə bu təlimə sitayiş edən adamlar feodal aristokratiyanın qalıqlarına qarşı səmərəli əksliyə çevrildilər. Çünki həmin qalıqlar imperiya dövlətinin birliyinə təhlükə törədərdilər, axı feodalizm pərakəndəliyi mərkəzi dövlət hakimiyyətinə heç də rəğbət bəsləmir. Digər bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, Çin mədəniyyəti yəqin ki, elə keyfiyyətlərə malikdir ki, bu günə qədər özünün qorunub saxlanmasına əsaslı qaydada kömək etmişdir, onun yaşıdları və hətta nisbətən cavan sivilizasiyalar isə tarix labirintində yoxa çıxmışlar. Söhbət iki nəhəng çayın – Yantszı və Huanhonun vadilərindəki düzənliklərdə oturaq kəndli sivilizasiyasının təşəkkul tapması və inkişaf etməsindən gedir. Tarixin atası Heredot əgər Misiri «Nilin hədiyyəsi» adlandırırdısa, Çini də tam hüquqla bu iki çayın hədiyyəsi hesab etmək olar. Əkinçilik çinlilərin başlıca məşğuliyyətinə çevrilmiş, onları torpağa və nəticə etibarilə vətənə bağlamışdı. İnsan əkinçiliyi icad edən vaxtdan, burada kəndlilər öz yerlərini dəyişmədən bir ərazidə əsasən düyü becərmiş, özünü qida ilə təmin etmişdir. Beləliklə, digər bütün sivilizasiyalardan fərqli olaraq Çin heç də işğallar və əhalinin miqrasiyası nəticəsində formalaşmamışdır. Çinlilər xırda istisnalar nəzərə alınmaqla yeni ərazilər axtarmaq eşqindən uzaq olmuş, köçərilərin qüdrəti zəiflədikdən sonra da şimala doğru genişlənmək lüzumuna əhəmiyyət verməmişlər. Çin xalqı daimi öz ərazisində yaşamış, başqa xalqlar, məsələn, qonşusu Çingiz xan monqolları kimi və ya Meyci inqilabından sonrakı yaponlar kimi işğallara meyl etməmişdir. Dünyanın başqa ölkələrinə mühzacirət edən çinlilər də daim kompakt yaşamağa üstünlük vermişlər. Onlar reallığı yaxşı qiymətləndirməyi bacardıqlarından, illüziya xarakterli şans axtarmaq fikrinə düşməmişlər.
Yüklə 4,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|