Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə
Yüklə 3,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şeyxülislam Axund Mirzə Həsən Tahirzadə
ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 51 kəmməl kitab sayılır. Müəllifin bitirə bilmədiyi bu əsər 70 sə- hifədən ibarətdir və farsca qələmə alınıb. Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadənin ərəb, fars, türk, rus, erməni və gürcü dillərindən etdiyi tərcümələr bütün Qafqazda ən çox oxunan əsərlər sırasına daxil olmuşdur. Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyik ki, bu qiymətli və faydalı əsərlər günümüzədək gə lib çatmayıb. Şeyxülislamın Azərbaycan ədəbiyyatından bəhs edən “Türk ədəbiyyatı tarixi” adlı əsəri də indiyə qədər çap olunmayıb və əlyazma şəklində AMEA-nın Məhəmməd Fizuli adına Əl yaz- malar İnstitutunda saxlanılır. Şeyxülislamın fars və ərəb əlyazmalarının nadir nüsxələri ilə zəngin olan kitabxanası sonralar onun varisləri tərəfindən Bakıda yeni açılan azərbaycanlılara məxsus bir kütləvi kitabxa- naya pulsuz hədiyyə edilmişdir. Təbiət elmlərini, xüsusilə astronomiyanı mükəmməl bilən Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə Qafqazda ilk dəfə olaraq illəri Hicri təqvimindən Miladi təqviminə çevirmək üçün sinxronik təqvim cədvəli hazırlayaraq Tiflisdə çap etdirmişdir. Şeyxin ziyalı dostları arasında M.F.Axundov və A.A.Ba- kıxanovla yanaşı, Mirzə Şəfi Vazeh, Həsən bəy Zərdabi, Se- yid Əzim Şirvani, həmçinin digər görkəmli elm və ədəbiyyat xadimlərinin adlarını görmək mümkündür. Qasım bəy Zakir özü və oğlanları sürgün edilərkən dövrünün bir çox rütbəli və adlı- sanlı adamları ilə yanaşı, Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadəyə də çar hökumətinə məktub yazaraq müraciət etmişdir. Buna əsasən Qasım bəy Zakirə yardım edən Əhməd Hüseynzadə onun həbs- dən azad olunmasına köməklik göstərmişdir. 1878-ci ildə müəllimlik vəzifəsindən kənarlaşdırılan Se- yid Əzim Şirvani məhz Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadənin səyləri nəticəsində yenidən öz vəzifəsinə qaytarılmışdır. Buna qarşılıq olaraq S.Ə.Şiravani Əhməd Hüseynzadə Səlyaniyə qə si- dələrindən birini həsr etmişdir. Bu qəsidə 1897-ci ildə, yəni şey- xin vəfatından on il sonra Təbrizdə S. Ə. Şirvaninin daş basma- xanasında nəşr olunan “Divan”ının birinci hissəsində çap olunub. 52 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: 1875-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin işıq üzü görməsində böyük əmə yi olan Həsən bəy Zərdabi qəzetin səhifələrində tez-tez şey- xülislama müraciət edər, ondan sitatlar gətirərdi. Məşhur alman qafqazşünası A.Berje ilə görüşən Şeyxülis- lam Əhməd Hüseynzadə ona M.Ş.Vazehin fars dilində yazıl- mış əsərlərindən bir neçə nümunə təqdim etmiş və nəticədə bu əsərlərdən bəziləri 1870-ci ildə Almaniya Şərqşünaslıq Cə miy- yə tinin məcmusunda çap olunmuşdur. Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə ilə əməkdaşlıq edən M.F.Axun dov məktublarının birində onun haqqında belə ya- zır: “Qeyd etdiyim şəxs yüksək dostum, Qafqazın Şeyxülislamı Axund Molla Əhməd Hüseynzadədir. Müxtəlif elm və fənlər sa- həsində - astronomiya, coğrafiya, riyaziyyat, təbiət, tarix, hik- mət və xüsusilə fiqh elmi sahəsində bütün Qafqaz ölkəsində şeyxülislamın tayı-bərabəri yoxdur. Bununla belə, o, filosof tə- biətli və liberal məsləkli bir adamdır”. 34 M.F.Axundovla yaxın- lığı və dostluğu nəticəsində Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə bə zi mütərəqqi fikirləri müdafiə edərək ədibin bir neçə arzu və təd birlərinin həyata keçirilməsi uğrunda çalışmışdır. Regionda yaşayan müsəlmanların ali dini təhsil almasına çalışan Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadə xüsusi məktəb yarat- maq üçün var qüvvəsi ilə çalışırdı. Bu məqsədlə dini tədris mü əssisəsinin zəruri olduğuna Qafqaz canişini, Knyaz Mixail Ro manovu inandıra bilən Əhməd Hüseynzadə bu tədris mü əs si- səsinin quruluşu və maliyyə məsələləri ilə əlaqədar tərtib etdiyi layihənin Dövlət Şurasında müzakirəyə çıxarılmasına nail ol- muşdu. Lakin layihə Şuranın bəzi üzvlərinin, o cümlədən ober- prokuror K.P.Pobedonostsevin irəli sürdüyü fikirlərə və mü- daxilələrə görə təsdiqlənməmişdir. Sonralar şeyxülislamın bu arzusunu həyata keçirmək istəyən nəvəsi Əli bəy Hüseynzadə Peterburqda 250 min manata aldığı torpaq sahəsində məscid tikmək və ibadət evinin yanında ali ru- hani mədrəsəsi açmaq istəmişdir. Lakin o da bu ideyanı həyata keçirə bilməmişdir. 34 Həmin mənbə, səh. 94. ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 53 Tarix boyu şeyxülislamların arzusu olan ali ruhani mədrəsə aç maq ideyasını sonuncu Şeyxülislam Allahşükür Paşazadə həz rətləri 1990-cı ildə həyata keçirmişdir. Şeyxülislam Əhməd Hüseynzadənin irsini davam etdirən oğ lu Molla Hüseyn dövrünün ən görkəmli ziyalısı kimi tanın- mış dır. Nəvəsi Əli bəy Hüseynzadə Səlyani isə 1918-ci ildə Şərq də ilk parlamentli respublika olan Azərbaycan Xalq Cüm- hu riyyətinin yaradıcılarından biri olmuşdur. Şeyxülislam Axund Mirzə Həsən Tahirzadə Yaşadığı illər 1837-1893, şeyxülislamlıq müddəti 1885-1893 XIX əsrin 70-ci illərindən sonrakı dövrdə Azərbaycanda ka- pitalist münasibətlərinin inkişaf etdiyi, milli burjuaziyanın for- ma laşdığı, milli mətbuatın meydana gəldiyi, ədəbiyyatda mil- li-demokratik ideyaların yayıldığı, fəlsəfi-tarixi əsərlərin ortaya çıx dığı, milli-demokratik hərəkatın ideoloji əsaslarının yaran- dığı bir dövrdə yaşayıb-yaradan Azərbaycanın maarif, elm, ic- timai və din xadimlərindən biri də Şeyxülislam Axund Mirzə Həsən Tahirzadə olmuşdur. XIX əsrdə yaşamış Axund Mirzə Həsən Tahirzadə dövrü- nün qabaqcıl maarifçisi, elm və din xadimi idi. Şərq və Avropa mədəniyyətinə mükəmməl bələd olan alimin adı bütün Qafqaz- da hörmətlə çəkilərdi. Mirzə Həsən Tahirzadə 1837-ci ildə Şuşada anadan olub, ilk təhsilini ailədə, sonra isə Şuşa qəza məktəbində alıb. Elm və maarif həvəskarı olan Mirzə Həsən ali ruhani təhsili almaq üçün Təbrizə göndərilib, burada ərəb, fars, tatar və türk dillərinə yi yələnib. Təhsilini başa vurandan sonra ona dini məktəb aç- mağa icazə verilib. O, məktəbin müdiri və müəllimi kimi geniş fəaliyyət göstərib. Bir müddətdən sonra “Axund” rütbəsi alan Mirzə Həsən vətənə qayıdıb və Cəbrayıl qəzasının Qarğabazar kəndində məktəb açaraq dərs deyib. Yüklə 3,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|