Haci fuad iZZƏt oğlu nurullayev şeyxüLİslamliq ziRVƏSİ: haci allahşÜKÜr paşazadə
Yüklə 3,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şeyxülislam Axund Məhəmməd Fərəculla Pişnamazzadə
ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 75 Şeyxülislam Axund Məhəmməd Fərəculla Pişnamazzadə Yaşadığı illər 1853-1937, şeyxülislamlıq müddəti 1909-1918 Sayca yeddinci Şeyxülislam Axund Məhəmmədəli Fərəculla oğ- lu Pişnamazzadə 1853-cü il mayın 15-də Gəncə şəhərində anadan ol- muş dur. Ruhani ailəsində dünyaya göz açan Axund Məhəmmədəli Piş- namazzadə ilk təhsilini Gəncə məd- rəsəsində aldıqdan sonra ali ru hani təhsil almaq üçün Təbrizə gön də- rilmişdir. 1883-cü ildə təhsilini ba- şa vurub Tiflisə gəldikdən sonra o, şəhadətnamə almışdır. 1892-ci ildə Gəncə Cümə məscidinə baş molla təyin olunan Məhəmmədəli Pişnamazzadə qısa müddət ərzində savadlı və bacarıqlı ruhani kimi böyük hörmət qazan- mış, bir il sonra Tiflis Vilayət Ruhani Məclisinin üzvü seçil- mişdir. O, Tiflisdə ruhani xadim kimi tanındıqdan sonra 1895-ci ildə Gəncə Vilayət Ruhani Məclisinin sədri təyin olunmuşdur. Məhəmmədəli Pişnamazzadə Gəncədə işə başlayan kimi ma- arif və təhsil sahəsində bir sıra yeniliklər etmişdir. O, köhnə üsulla işləyən məktəbləri bağlamış, yeni tipli məktəblər açmış, Gəncə şəhərində “Məktəbi-xeyriyyə” adlı təhsil ocağının bünövrəsini qoy muşdur. Xeyriyyə məktəbində imkanı olan hər bir uşaq, istər şə hərli, istərsə də kəndli, təhsil ala bilərdi. Xeyriyyə məktəbində dini elmlərlə yanaşı, dünyəvi elmlər də tədris olunurdu. Məktəbdə təbiət, riyaziyyat, tarix elmlərinə üstünlük verildiyindən uşaqlar din xadimlərindən daha çox dünyəvi elmlərin bilicisinə çev ri- lirdilər. Bu da öz növbəsində şəhər qazısını və Gəncədəki çar mə- murlarını narahat edirdi. Çar Rusiyasının siyasətinə uyğun olaraq müsəlman uşaqlarına yalnız din tədris olunmalı, məscidlər üçün 76 ŞEYXÜLISLAMLIQ ZIRVƏSI: mollalar və mirzələr hazırlanmalı idi. Bütün bunları nəzərə alan şəhərin baş qazısı xeyriyyə məktəbinin fəaliyyətini dayandırdı. Dünyəvi elmləri bilməyən molla və mirzələri savadsız din xadimləri və bisavad mirzələr adlandıran Məhəmədəli Piş na- mazzadə bütün təzyiq və qadağalara baxmayaraq sonrakı illərdə da ha on yeni məktəb açmış, gənc oğlan və qızların təhsil alması- na böyük köməklik göstərmişdir. Axund Məhəmmədəlinin mütərəqqi fikirləri və təhsil sis te- mində dünyəvi elmlərə üstünlük verməsi çar məmurlarının diq- qətini çəkirdi. 1890-cı ildə tərəqqipərvər əməlinə və maarifçilik fəaliyyətinə görə təqib olunan Axund Məhəmmədəlinin evində polis tərəfindən axtarış aparılır. Bəhanə olaraq səbəb gətirilir ki, guya Türkiyə və İran hökumətləri ilə əlaqə saxlayan axund Qaf- qazda Rusiyaya qarşı ixtilaf hazırlayır və hökumətə qarşı əks- təbliğat aparır. Bu yersiz günahlar əsasında Axund Məhəmmədəli Piş namazzadə və onunla birlikdə 37 nəfər azərbaycanlı ziyalı “qiyama hazırlıq” bəhanəsilə həbs edilir. Axund Məhəmmədəli və üç nəfər üləma Türkistana sürgün olunsalar da iki ildən son- ra əfv edilib vətənə qayıdırlar. Sürgün həyatından qayıtdıqdan son ra maarifçilik fəaliyyətini davam etdirən Məhəmmədəli Piş- namazzadə Gəncədə mötəbər şəxslərlə bərabər yenidən mədrəsə tikdirir və onun müdiri olur. 1905-ci ildə Gəncədə “Difai” partiyasının yerli şöbəsi yara- dılır. Nəsib bəy Yusifbəyov, Mirzə Məhəmməd Axundov, Ələs- gər bəy Xasməmmədov, və başqaları adıçəkilən partiyaya üzv, Axund Məhəmmədəli Pişnamazzadə isə partiyanın Gəncə şöbə- sinin sədri seçilir. Qeyd etmək lazımdır ki, “Difai” partiyası yarandığı ilk gün- dən erməni qırğınlarına qarşı mübarizədə xüsusi fəallıq gös- tərirdi. Partiyanın sədri Məhəmmədəli Pişnamazzadə və üzvləri ətraf azərbaycanlıları köməyə və səfərbərliyə çağıraraq erməni mə həllələrinə hücum edirdilər. 67 1906-cı ildə ikinci dəfə Gəncə vilayətinin qazısı təyin edilən Məhəmmədəli Pişnamazzadə əvvəlki mütərəqqi fəaliyyətini da- 67 Hüseynqulu Məmmədli. Qafqazda İslam və şeyxülislamlar. səh. 115. ŞEYXÜLISLAM ALLAHŞÜKÜR PAŞAZADƏ 77 vam etdirərək yenidən çar məmurlarının diqqətini cəlb edir. Bir neçə ay sonra axundun evində yenidən axtarış aparılır və otağın- da “Difai” partiyasına məxsus olan sənədlər ələ keçir. Bununla əlaqədar olaraq ikinci dəfə həbs olunan Axund Məhəmmədəli Kazana sürgün edilir. Sürgündə olduğu müddətdə də maarifçilik ideyalarından əl çəkməyən Axund Məhəmmədəli Pişnamazzadə Həş tərxanda nəşr olunan “Həmiyyət”, “Günəş”, “Burhani-tə- rəqqi” kimi qəzetlərdə məqalələrlə çıxış edir, müsəlman qızların təhsilə yiyələnmələrinin vacibliyindən xüsusi söhbətlər açır. Sürgün vaxtı bitdikdən sonra 1909-cu ildə Tiflisə qayıdan axund eyni ildə Qafqaz Müsəlmanları Şiə Ruhani İdarəsinin üz- vü seçilir. Bu vaxt Şeyxülislam Axund Məhəmmədhəsən Möv- lazadə Şəkəvi vəzifəsindən istefa vermişdi. Çar Rusiyası mü- səlmanlar arasında xüsusi böyük hörmətə, nüfuza, təsir imkan- larına malik Məhəmmədəli Pişnamazzadəni idarəyə rəhbər gə- tirməklə həm əhalini nəzarətdə saxlamaq, həm də axundun özü- nə nəzarət etmək düşüncəsi ilə onu Qafqaz Müsəlmanları Ru- hani İdarəsinin sədri təyin edir. Lakin əllərində təsir vasitəsini sax lamaq üçün imperator tərəfindən bu vəzifəyə təsdiqlənmir, sadəcə görəvin icraçısı kimi fəaliyyət göstərir. 68 Axund Məhəmmədəlinin fəaliyyəti müddətində Türkiyə Bi- rinci Dünya müharibəsinə qoşulur və bu müharibədə Rusiya- ya qarşı cihad elan edir. Türkiyənin müharibədə iştirak etməsi Azər baycanda türkçülük və islamçılıq ideyalarını daha da güc- ləndirir. Azərbaycanlı müsəlman din xadimləri iki səbəbdən Os- manlı Türkiyəsini müdafiə edirdilər: 1. Türkiyə İslam dövləti idi, Azərbaycanın müstəqilliyinin tə rəfdarı olmaqla mütərəqqi din xadimlərinin və müsavatçıların mübarizəsini dəstəkləyirdi. 2. Türkiyə çar Rusiyasından fərqli olaraq Azərbaycanda er- mə ni qırğınlarına birmənalı münasibət bəsləyirdi. Azərbaycanlı müsəlmanların İslam dövlətlərindən biri olan Türkiyəni müdafiə etməsindən narahat olan çar Rusiyası din xadimlərindən istifadə etməyə çalışırdı. Çar məmurları mü səl- 68 Həmin mənbə, səh. 116. Yüklə 3,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|