Güney azərbaycan

18 
 
sonra  iqtidarı  ələ  keçirən  fars  milliyyətçiləri  çox  fərqli  davranmıĢlar.  Türk 
kimliyini  yox  etmək  üçün  çeĢidli  üsulları  olan  bir  assimilyasiya  prosesi 
baĢlatmıĢlar. Türk xanədanların sayğın davranıĢlarına biganə qalan farslar  iqtidarı 
ələ  keçirtdikdən  sonra  türkə  qarĢı  politikaları  sərgiləmələri  Azərbaycan-türk 
kimliyinin  siyasi  müstəvidə  oluĢmasının  əsası  və  təməl  prinsipini  təĢkil 
etməkdədir. 
Azərbaycan-türk  kimliyinin  siyasiləĢməsi  üçün  aĢağıdakı  qlobal,  sosial, 
siyasi və mədəni və məhəlli prinsiplər zəmin hazırlamıĢlar. 
-  1979-cu  ildən  günümüzə  qədər  totalitar  sistemin  əsas  faktoru  olaraq 
görünən və Ġran torpaq bütünlüyünün dayağı olan islamın (Ģiəliyin) iflası; 
- Dövlətin iqtisadi uğursuzluğu və xalqın kütləvi yoxsullaĢması; 
- Ġnqilabın təsirindəki toplumun siyasiləĢməsi; 
-  Bütövlükdə  Ġranda  səfərbərlik  gücünə  sahib  olan  və  toplumu  mərkəzə 
bağlayan ideologiyaların çöküĢü (kommunizm, siyasi islam); 
 -  Beynəlxalq  miqyasda  kommunizmin  çöküĢü  və  Orta  Asiya  və  Qafqazda 
Türk  Cümhuriyyətlərinin  qurulması  və  bu  bölgələrdə  1988-ci  ildən  sonra  artan 
türkçülük hərəkatı; 
-  Quzey  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  qurulması,  Qarabağ  problemi  və 
Əbülfəz Elçibəy faktoru; 
-  Kommunizmin  çüküĢü  və  neo-liberalizmin  uluslararası  sistemdə  güc 
qazanması; 
- QloballaĢma siyasəti; 
-  Dövlətin  totalitar  quruluĢu  səbəbi  ilə  ortaya  çıxan  siyasi  müĢküllər  və 
siyasi sistemin darlığı; 
- Dövlətin müxalifəti əzməsi və fəaliyyət göstərməyə imkan verməməsi. 
Dünya,  Ġranda  islahatçı-mühafizəkar  qarĢılaĢmasının  dıĢında  baĢqa  heç  bir 
siyasi  sistem  ilə  ilgilənməsə  də  Ġran  mahiyyət  etibarı  ilə  ciddi  dəyiĢim 
keçirməkdədir.  Ġranda  bütün  iranlı  kimliyini  müdafiə  edəcək  faktorlar  ciddi 
biçimdə  zərbə  almıĢdır.  Bu  durum  iranlılıq  kimliyinin  sorğulanması  ilə 
nəticələnmiĢ,  ədəmi-mərkəziyyətçi  siyasi  təmayülü  əsas  və  aparıcı  faktor  olaraq 
ortaya çıxarmıĢdır. 
Güney  Azərbaycan  milli  hərəkatının  böyüməsi  tam  olaraq  bunun 
göstəricisidir. Siyasi prosesin dinamizmi nə islahatçı, nə də mühafizəkar çatıĢması 
olmaqdan  çıxmıĢ,  çox  fərqli  bir  zəminə  söykənmiĢdir.  Çünki  bu  gün  Güney 
Azərbaycanda milli söyləm aparıcı və dominant söyləm halına gəlmiĢdir. DəyiĢim 
tələblərinin  də  dinamizmi  Güney  Azərbaycandan  gələn  milli  hərəkatdadır.  Güney 
Azərbaycan  milli  hərəkatı  potensial  olaraq  Güney  Azərbaycandakı  siyasi 
proseslərin  ana  dinamizmini  təĢkil  etməkdədir.  Güney  Azərbaycan  milli 
hərəkatının heç bir alternativi yoxdur.  

---

19 
 
Yuxarıdakı 
faktorlar 
Güney 
Azərbaycanın 
siyasi 
öncəliklərini 
dəyiĢdirmiĢdir.  Milli  kimlik  arayıĢı  birinci  və  aparıcı  siyasi  öncəlik  halına 
gəlmiĢdir.  Güney  Azərbaycan  tarix  boyu  siyasi  enerjisini  ya  sağ,  ya  da  sol 
ideologiyalar  vermiĢdir.  Ġndi  isə  solçular  və  sağçıların  siyasi  enerjisi  Güney 
Azərbaycan  məsələsinə  doğru  çəkilməkdədir.  BaĢqa  sözlə,  Güney  Azərbaycan 
milli hərəkatı çox fərqli siyasi enerjilərin çəkim mərkəzinə dönüĢməkdədir. 
 
Nəticə və ümumi dəyərləndirmə 
 
Güney  Azərbaycan  milli  hərəkatı,  bu  gün  Güney  Azərbaycanda  siyasi 
hərəkətliliyinin  təməl  və  əsası  dinamizminə  çevrilmiĢdir.  Güney  Azərbaycanda 
iranlılıq kimliyi zəiflədikcə Ġran mərkəzli siyasi hərəkətlilik də gücsüzləĢmiĢ və bu 
prosesin məntiqi davamı olaraq Güney Azərbaycan milli hərəkatı güc qazanmıĢdır. 
Ġranlılıq  kimliyinin  çöküĢ  prosesinə  girməsi  və  azərbaycanlılıq  kimliyinin 
güclənməsi Güney Azərbaycan milli hərəkatının yüksəliĢini təmin etmiĢdir. BaĢqa 
sözlə, iranlılıq zəiflədikcə azərbaycanlılıq kimliyi güc qazanmıĢ və azərbaycanlılıq 
kimliyi güc qazandıqca Güney Azərbaycan milli hərəkatı güclənmiĢdir. 
 
Prof.dr.Qulamrza SƏBRĠ TƏBRĠZĠ 
London, Böyük Britaniya 
 
AZƏRBAYCAN MĠLLĠ HƏRƏKATINDA ANA DĠLĠ FAKTORU 
 
Azərbaycanın  Güneyində  gedən  milli-azadlıq  hərəkatında  ana  dilinin 
əhəmiyyətini  və  dilə  münasibətdə  qeyri-milli dövlətlərin reaksiyasını anlamaqdan 
ötrü  bu  prosesə  Rza  Ģahın  zamanından  –  1925-ci  ildən  nəzər  salmağa  ehtiyac 
vardır.  O  zaman  ana  dilinin  gücünü  və  qeyri-milli  dövlətlərin  bu  güc  qarĢısında 
qorxub  titrədiyini  görmək  mümkündür.  UĢaqlıqda  yadıma  gəlir  ki,  məktəbdə  bizi 
altı  yaĢından  fars  dilində  danıĢmağa  məcbur  edirdilər,  danıĢa  bilməyəndə 
cərimələyir, “eĢĢək” adı verməklə qorxudurdular və təzyiqi o həddə çatdırmıĢdılar 
ki,  Rza  Ģahın  dövründə  adam  özünə  “türk”  deməyə  utanırdı.  Ata-analar  bu 
həqarətdən  qurtarmaqdan  ötrü  nə  yolla  olursa-olsun  uĢaqlarına  və  ailələrinə  fars 
dilinin  öyrədilməsinə  səy  göstərirdilər.  Hətta  yadıma  gəlir  ki,  ailələr  fars  dilində 
danıĢmaqla fəxr edirdilər, farsca bilən qızlara, gəlinlərə üstünlük verirdilər.  O da 
yadıma  gəlir  ki,  atam  Tehrana  və  MəĢhədə  gedəndə  farscayla  türkcəni  qarıĢdırıb 
elə  danıĢırdı  ki,  guya  fars  dilini  bilir.    O,  bununla  öz  Ģəxsiyyətini  üstün  tutmağa 
çalıĢırdı.  Biz  də  onun  bu  hərəkətini  yamsılayaraq  deyib-gülürdük.  Bu  qorxu  və 
həqarət  Azərbaycan  Demokratik  Firqəsinin  gəliĢilə  buz  kimi  əridi.  Azərbaycan 

---

20 
 
xalqı, xüsusilə uĢaqlar və gənclər qürurla öz dillərində məktəblərə baĢladılar. Hər 
axĢam  uĢaqlar  fərəh  hissilə  ata-analarına  filan  hərfi  yazdıqlarını,  filan  Ģeri 
öyrəndiklərini  deyirdilər.  Bu  qürur  və  dirçəliĢ  haləti  yalnız  evlərdə  deyildi, 
zavodları, fabrikləri də bürümüĢdü. Atamın xalça fabrikində iĢləyən gənc oğlan və 
qızlar  fasilə  zamanı  axĢam  məktəblərində  oxuduqlarını,  öyrəndikləri  kitablardan 
söhbət eləyirdilər. Azərbaycanın Güneyində Milli Hökumətin bir illik hakimiyyəti, 
ana  dilinin  azad  olması  milli-azadlıq  hərəkatına  böyük  təsir  göstərdi.  Tehran 
hökuməti  bütün  vasitələrlə  bu  hərəkatın  qarĢısını  almağa    çalıĢırdı.  Onların 
tapĢırığı  ilə  mollalar  və  məscid  baĢçıları  öz  söhbətlərində  türk  məktəbində 
oxumağın ziddi-islami olduğunu təbliğ edir, bunu allahsızlıqla bərabər tuturdular. 
Atam  türkcə  məktəb  açılandan  iki  ay  sonra  evə  gəlib  müctəhidin  türk 
məktəblərinə  gedənlərin  Həzrəti-Əlinin    üzünə  qılınc  çəkdiyini,  islama  qarĢı 
olduğunu söylədiyini bildirdi və qardaĢım Ġbrahimlə məni mollaxanaya qoydu.  
Digər  tərəfdən  dövlət  idarələrində  türk  dilinin  güclənməsinin  qarĢısı 
alınırdı.  Belə  ki,  öz  dillərində  danıĢanları  bisavad,  pantürkist,  ruspərəst 
adlandırırdılar, ittiham edirdilər. Tehran radiosu gecə-gündüz türk dilinin əleyhinə 
təbliğat  aparırdı.  Amma  bu  maneələrə  baxmayaraq  türk  məktəblərində  oxumaq  o 
dövrün  uĢaqlarında  dərin  təsir  oyatdı,  ana  dilində  təhsilin  və  rəsmi  dövlət 
mərasimlərinin mümkünlüyü inamını formalaĢdırdı. 
Yadımdadır  ki,  PiĢəvəri  bizim    məhəlləyə  gələndə  mən  təəccüblə  onun 
bizim  dilimizdə  danıĢdığını  anama  söylədim.    Çünki  o  vaxta  qədər  mən  vəzifə 
sahiblərini,  baĢçıları  həmiĢə  özgə  dildə  danıĢan  görmüĢdüm.  Bu,  məndə  ona 
hörmət  yaratdı.  Yaxud  dərsdə  müəllim  mənim  halımı  türkcə  soruĢanda  buna 
təəccüblənir və sevinirdim.  
Tehran  ordusu  gəlib  milli  hərəkatı  qan  dənizinə  qərq  edəndə  mənim  on-on 
iki  yaĢım  olardı.  Rza  Ģahın  oğlu  Məhəmmədrza  Ģah  radiodan  dedi  ki,  həyatın 
qədrini o adam bilər ki, müsibətə düĢsün. Bunu eĢidəndə mən özü-özümə dedim  ki, 
axı biz nə müsibətə düĢmüĢdük. 
Azərbaycan  Milli  Hökuməti  yıxılan  zaman  türk  dilində  yazılan  kitablar 
yığılaraq  meydanlarda  yandırıldı.  Kitabxanalardan  kitabları  yığıb  məhv  elədilər, 
ana  dilini  –  həqiqətdə  isə  milli  istiqlalımızı  oda  çəkdilər.  DüĢmənlərimiz  yaxĢı 
bilirdilər  ki,  ana  dilində  məktəb  açılması  milli  hərəkatın  güclənməsinə, 
mədəniyyətin  möhkəmlənməsinə  -  nəhayətdə  Azərbaycanın  müstəqilliyinə 
aparacaq.  Buna  görə  də  1946-cı  ildən  sonra  təziyətələblik,  pantürkistlik  və  s. 
adlarla düĢünən insanları, həbslərə, sürgünlərə, ölümə məhkum etməyə baĢladılar. 
Və  bu  dəhĢət  o  qədər  qorxuluydu  ki,  dövlət  idarələrində  fars  dilindən  baĢqa  ayrı 
dildə danıĢmaq təhlükəli idi. Türk dili qısa bir zamanda hər yerdən yığıĢdırıldı və 
yenə  köhnə  həqarəti  davam  etdirməyə  baĢladılar.  Bu,  1950-ci  ildə  -  Müsəddiqin 
baĢ nazir seçilməsinə qədər davam etdi. Bundan sonra bəzi Ģairlər ana dilində Ģeir 

---