Güney azərbaycan

43 
 
Tai, Ġranda dini azınlıqların mədəniyyətlərini öz dini dillərində yaĢama azadlığına 
və  özəl  məktəblərdə  öz  dillərində  təhsil  haqqına  sahib  olduqları  halda,  etnik 
azınlıqların  bu  haqdan  yoxsun  olduğunun  altını  cızır.  AraĢdırmaçı,  Ġranda 
uyğulanan rəsmi dil siyasətinin yaratdığı çəliĢkili durumlara bir baĢqa örnək olaraq 
da  ərəb  dili  ilə  bağlı  soruna  diqqət  çəkməkdədir.  Ərəb  dilinin  Ġran  Ġslam 
Cümhuriyyətinin  rəsmi  din  dili  olması  səbəbiylə  universitetlərdə  və  dini 
məktəblərdə öyrədilməsinə qarĢın, Xuzistan əyalətində ərəb dilinin, rəsmi dil olan 
farscanın  yanında  ikinci  dil  olaraq  oxudulmasının  əngəllənməsinə  anlam  verə 
bilməyən  Əl-Tai,  ərəbcənin  islam  dininin  dili  olması  səbəbiylə  və  dini  azınlıqlara 
tanınan  haqq  qapsamında  ərəb  bölgələrində  ikinci  təhsil  dili  olaraq  istifadə 
edilməsini  tələb  etməkdədir.  AraĢdırmaçı  ana  dilləri  olan  ərəbcədə  təhsil  ala 
bilməyən gənclərin öz dillərində danıĢa bilmədikləri və bu üzdən dini kimliklərinin 
də pozulduğunu irəli sürməkdədir (5, s.114). 
Bu gün aktivliyi ilə diqqət çəkən təĢkilatlardan biri də Cəbhəyi Demokratike 
Merdomiye  Xalqe  Arabe  Ahvaz  (Ərəb  Demokratik  Xalq  Cəbhəsi)  təĢkilatıdır. 
TəĢkilatın  8  iyul  2004-cü  il  tarixində  yayınlanmıĢ  bildirisində  8  iyul  1999-cu  il 
Tehran  Tələbə  Hərəkatının  V  ildönümü  dolayısıyla  Ġranda  demokratiya  uğrunda 
mübarizə edən öyrənciləri dəstəklədiyi bəlirtilərək, bütün mübarizəçiləri son əngəl 
ortadan qalxıb hürriyət əldə edilincəyə, Ġranda məhrumiyyət altındakı bütün xalqlar 
azadlıqlarına  qovuĢuncayadək  mübarizələrini  davam  etdirməyə  çağırmıĢdır. 
Bildirinin  sonunda  “Məhv  olsun  Velayati-Fəqih  diktatorluğu!  YaĢasın,  döyüĢən 
universitet öyrənciləri” Ģüarları yer almaqdadır (18). 
Son  illərdə  Xuzistan  ərəbləri  arasında  etnosiyasi  mobilizasiyanın  diqqət 
çəkən bir özəlliyi də  Xuzistan intelligensiyasının etnik  mövzulara  həssasiyyəti  və 
toplumsal  sorunlara  aktiv  yaxlaĢımı ilə  bağlıdır. Ərəb aydınlarının Ġran basınında 
etnik mövzularla əlaqədar dartıĢmalara aktiv bir Ģəkildə qatılmaları, habelə rejimin 
etnik  qruplara  yönəlik  siyasətlərini  tənqid  edən  ərəb  əsilli  yazarların  sayının 
çoxluğu  və  əsərlərinin  bolluğu  və  bu  mövzuda  digər  etnik  qruplara  mənsub 
mələkdaĢlarından  xeyli  irəlidə  və  daha  radikal  cizgidə  olmaları  da  bu  təsbiti 
dəstəkləməkdədir.  Ərəb  kökənli  aydınlar  arasında  Y.Bənitorof,  N.Purpirar,  R.  Əl-
Tai və b. diqqət çəkməkdədir. 
Çevrədəki etnik qruplarla bağlı bir ümumiləĢdirmə etsək, 1) Ġrandakı bütün 
etnik  qrupların  etnik  bilincinin  yüksəldiyi  və  etnik  kimliyinin  politizə  olmağa 
davam etdiyi; 2) ölkə  içində  etnik partiyaların  və  baĢqa  təĢkilatların fəaliyyətinin 
yasaq olması səbəbiylə etkinliklərini ölkə dıĢında sürdürən təĢkilatların tələblərini 
federalizm üzərində yoğunlaĢdırdıqları diqqətə alındığında istifadə etdikləri kimlik 
strategiyalarının  dıĢlayıcı  olmadığı;  3)  sorunlara  barıĢcıl  yollarla  çözüm  tapmağı 
hədəflədikləri;  4)  muxtariyyət  yanlısı  tələblərin  dilə  gətirildiyi;  5)  Azərbaycan 

---

44 
 
örnəyində  də  görüldüyü  kimi,  barıĢcıl  göstərilərin  keçirildiyi  və  Ģiddət 
yöntəmlərinə, radikal hərəkətlər baĢ vurulmadığı görünməkdədir. 
Bu  gün  Ġranın  yeni  bir  dönəmin  ərəfəsində  olduğunu  söyləyə  bilərik. 
Mövcud rejimə qarĢı toplumsal müxalifətin getdikcə böyüməsinin yanında çevrədə 
bölgəçilik  eyilimlərinin  sürətləndiyi,  etnik  haqlarla  bağlı  tələblərin  sıxlıqla  dilə 
gətirildiyi  görülməkdədir.  Bu  günki  durum  daha  öncəki  etnosiyasi  hərəkatlarla 
qarĢılaĢdırıldığında,  çevrədə  etnik  bilincin  xeyli  yüksəldiyi,  etnik  qrupların  daha 
öncəki  praktikadan  yaxĢı  təcrübə  qazandığı,  ölkə  dıĢında  aktiv  fəaliyyət  göstərən 
təĢkilatların  yarandığı  görünməkdədir. Son bir ildə Tehranda baĢ verən olaylar və 
YaĢıllar hərəkatına qatılmada etnik qrupların istəksiz davranmaları, bu qrupların öz 
enerjilərini  rejim  içindəki  qalmaqal  üçün  sərf  etməyə  meylli  olmadıqlarını,  tam 
tərsinə  enerjilərini  öz  amal  və  hədəfləri  üçün  qoruduqlarını  da  açlıqca  ortaya 
qoymuĢdur. 
Qaynaqlar 
 
1. Ġrandaki təməl etnik bölgələr için bax: Ek 1 Ġrandaki etnik bölgələr haritası 
2.  Statistical  Yearbook  2002.  United  Nations,  N.Y.  p  408  və  www.sci.or.ir, 
www.cbi.ir 
3.  Kesraiyan  Nasrullah.  “Torkmenhaye  Ġran”,  fotoraflar  N  Kesraiyan,  metin 
yazarı Ziba ErĢi, “NuĢtar”,  NeĢri Agah, Tahran 1991 
4. Rafael Blaga. Ġran Halkları El Kitabı, yayın evi belirsiz 
5.  Ali  Al-Tai.  Bohran-i  hovviyeti  govmi  der  Ġran,  NeĢri-  ġadegan,  Tehran 
1378 
6. Özgür. “Avrasya Dosyası”, 1997 
7.  Leon  T.  Hadar  Andrey  Alsadt    “The  Azerbaijani  Turks.  Power  and 
Identity under Russian Rule”, 1992 
8. Whitley A. “Ġranın etnik yapısı” 
9. Turan News Agency. Baku 11.30 gmt, 16 Aug 1997 
10. Olson Robert. “The “Azeri” Question and Turkey- Ġran Relations, 200-
2002”, Nationalism and Ethnic Politics, Vol 8 No 4 Winter 2002 
11. Ahmadi Hamid. Govmiyet ve govmgerayi der Ġran (Ġranda etnik gruplar 
ve etnik milliyetçilik; efsane ve gerçekler), “NeĢr Ney”, Tahran 1999 
12.  Hasanpur  Emir.  Kürt  Diliyle  Ġlgili  Devlet  Politikaları  ve  Dil  Hakları, 
Çeviren: Cemil Gündoğan, Avesta Yayınları, Ġstanbul, 1997 
13. McDowall D. Modern History of Kurds, Tauris, London 2000 
14.  Smith  Antony.  Milli  Kimlik,  Çeviren  Bahadır  Sina  ġener,  Ġstanbul: 
ĠletiĢim Yayınları, 1999 
15.  Maksudi  M.  Tehevvolate  govmi  der  Ġran,  Çaphaneyi  Sahib  Koser, 
Tehran, 1380 

---