Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
22
22
Bu bölgü təkcə, Azərbaycan Respublikası deyil, başqa
ölkələrdə yaşayan tatlar üçün də səciyyəvidir. Dini baxımdan
üç müxtəlif qrupa bölünmədən asılı olmayaraq, tatlar eyni bir
dildə
– tat dilində danışırlar. Bununla belə, dini
mənsubiyyətinə görə fərqlənən qrupların dillərində oxşar
cəhətlərlə yanaşı, fərqli xüsusiyyətlər də az deyil. Məhz belə
fərqlər həmin qrupların dillərinin ayrı-ayrılıqda öyrənilməsini
zəruri etmişdir.
Zənnimizcə, tat dilinin bu bölgü üzrə tədqiqinə əsas
yaradan amillərdən biri də tədqiqatçıların eyni qrupa mənsub
dil daşıyıcılarının kompakt şəkildə yaşadıqları ərazilərdən
materiallar toplaması olmuşdur. Lakin bu cəhət müxtəlif
qrupların dillərinin ayrı-ayrılıqda tədqiqinin elmi dəyərini
azaltmır, əksinə, artırır. Çünki belə olduqda müqayisəli
tədqiqat aparmaq üçün daha əlverişli zəmin yaranır. Mövcud
araşdırmalar göstərir ki, bu qrupların daşıdıqları dil eynidir.
Belə olan halda, mövcud materiallar əsasında oxşar və fərqli
dil hadisələrini təyin etmək, bunların əsasında ləhcə və
şivələrə ayırmanı dəqiqləşdirmək daha düzgün olardı.
M.Hacıyev
yazır:
«Maraqlıdır
ki,
bəzi
alimlər
Azərbaycan ərazisində işlənən və bir-birindən fərqlənən
müxtəlif tat dili ləhcə və şivələrini qəbul etmir, bunların
hamısını düzgün olmayaraq «Bakı tat dili» adı altında birləşdi-
rir» (60, 30).
Şivənin yaranması (təşəkkülü) dildə baş verən
dəyişikliklərdən irəli gəlir. Cəmiyyətdə yaşayan hər bir fərdin
özünəməxsus danışıq şivəsi var və bu başqalarının nitqindən
seçilir. Bu cəhət nitqin fərdiliyi ilə bağlıdır. İctimai hə yat
şəraitinə görə fərdlər bir-biri ilə dil əlaqəsində olurlar və
onların nitqlərindəki fərqlər bu birlik üçün ümumi bir fonetik,
qrammatik və leksik sistemdə yekcins forma almış olur.
Bilavasitə, birbaşa dil əlaqələri bəzən ayrı-ayrı qrupların, kiçik
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
23
23
ərazidə yaşayanların arasında olduğundan, onların dili ilə
başqa ərazilərdə yaşayanların dilləri arasında fərqlər üzə
çıxmış olur (330, 78). Azərbaycanda yaşayan Lahıc tatları ilə
Abşeron
ərazisində yaşayan tatlar arasında tat dili
səviyyəsində dil əlaqələri yoxdur. Bu baxımdan Lahıc tatları-
nın istifadə etdiyi tat dili ilə Abşeronda istifadə olunan tat dili
arasında fərqlər yaranmış olur. Eyni sözləri Quba, Şamaxı,
Xaçmaz, Xızı tatlarının dilləri haqqında da demək olar.
Beləliklə, bir-biri ilə birbaşa dil əlaqələrinin olmaması tatların
istifadə etdiyi dildə müxtəlif səviyyələrdə – fonetik, qramma-
tik, leksik fərqlər özünü göstərir. Bu fərqlərin ləhcə və ya şivə
səviyyəsində olmasını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Nəzərə
alsaq ki, şivə daha kiçik dil kollektivlərinin dilləri arasındakı
fərqlərdir, onda Lahıc, Quba və Abşeron tatlarının dilindəki
fərqlər ləhcə səviyyəsində qəbul edilə bilər. Belə olan halda
Quba, Dəvəçi, Xızı, Qonaqkənd, Şamaxı, Xaçmaz, Kilvar
tatlarının dillərinin hər birini tat dilinin ayrıca şivəsi və ya
ləhcəsi kimi qəbul etmək müəyyən mübahisələr doğurur. Bu
məsələnin elmi həlli linqvistikada ləhcə və şivəni bir-birindən
ayırmaq üçün istifadə olunan əlamətlər əsasında mümkündür.
Dialekt, ləhcə və şivələri bir-birindən ayırmaq, təbii ki,
fərqləndirmə meyarlarını tələb edir. Dialekt ərazi, sosial, peşə
ilə bağlı bir-biri ilə əlaqədə olan bütün dil daşıyıcıları ilə
müqayisədə istifadə olunan ümumxalq dilinin bir formasıdır
(330, 94). Ləhcə ümumi dil hadisələri ilə bağlı olan şivələr
qrupunu birləşdirən böyük dil kollektivinin dilidir. Şivə kiçik
ərazidə istifadə olunan ümumxalq danışıq dilinin fərqlənən
formasıdır (330, 79).
Dialektlərarası leksik fərqlərin müəyyən edilməsi üçün
bir sıra meyarlardan istifadə olunur. Təcrübədə üç əsas meyar
tətbiq olunur: 1) qarşılıqlı-ekvivalent dil faktlarının müxtəlif
şəkildə adlandırılması; yeni anlayışın, predmetin fərqli sözlərlə
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
24
24
adlandırılması; 2) qarşılaşdırma bilməyən leksik dialekt
fərqləri; bir ərazidə mövcud olan gerçəkliyin başqa ərazidə
olmaması səbəbindən doğan leksik fərqlilik; 3) qarışıq leksik
dialekt fərqləri; leksik vahidlərin ifadə planında fonetik
fərqlilik (167, 153).
Y.Listrova leksik dialekt fərqlərini təyin etmək üçün bir
meyarından istifadə ounmasını vacib sayır. O belə hesab edir
ki, funksional, təyinat baxımından eyni, lakin forma, quruluş
və hazırlanma texnikasına görə fərqlənən əşyaların adlarındakı
fərqlər dialekt fərqləri sayılmamalıdır. Məsələn, rus dilinin
ayrı-ayrı yayılma ərazilərində istifadə olunan sarafan və
onunla eyni funksiya yerinə yetirən andarak quruluşlarına görə
müxtəlif olduqlarından fərqli əşyalardır. Deməli, sarafan ədəbi
dil sözü, andarak isə dialektizm ola bilməz (290, 48-54).
L.Peysikov bir sıra sözlərin, o cümlədən osmon «göy»,
əsb «at», kuh «dağ» kimi sözlərin semantik sabitliyinin nisbi
səciyyə daşıdığını söyləmişdir (252, 117). Bu sözlərin müxtəlif
İran dillərində eyniliyi həmin dillərə dialekt səviyyəsində
yanaşmağa əsas vermir. Eyni hadisə türk dillərində də özünü
göstərir. Dilin tarixən daha qədim dövrlərinə aid olan sözlərdə
oxşarlıq, ümumilik aydın görünür.
İran dillərinin, o cümlədən tat dili tədqiqatçılarının
ümumiran mənşəli sözləri ayrıca qrupa daxil etməsinin
səbəbini də bu amillə bağlamaq olar. Ümumiran mənşəli
sözlərin tarixən hansı İran dilində yaranması və ya bu sözlərin
hansı İran dilinin leksik vahidi sayılması mübahisəli məsələdir.
V.Rastorquyeva İran dillərinin özünün çoxəsirlik inkişaf
tarixində sintetik quruluşdan tədricən analitik quruluşa
keçməsini, analitik fel formalarının bu dillərdə çoxalmasını,
təsviri fellərin ikinci sintez hadisəsi nəticəsində sadələşməsini
qeyd edərək yazmışdır: «Sürətli danışıq dilində çoxsözlü bir-
ləşmələr yığılmağa və qısalmağa başlamışdır. Yığılma və
Dostları ilə paylaş: |