Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
12
12
etdirmişdir (235). Sonuncu kitab tat dilinin Lahıc ləhcəsinin
materiallarını əhatə edir. Vs.F.Miller 1907-ci ildə «Tat
etüdləri» əsərinin ikinci hissəsini nəşr etdirmişdir. O, bu
əsərdə ilk dəfə olaraq, tat dilinin ləhcələri haqqında məlumat
vermiş, ləhcələrarası fərqləri araşdırmağa cəhd göstərmişdir
(231).
A.L.Qrünberq «Şimali Azərbaycan tatlarının dili» adlı
monoqrafiyasında
diqqəti
tat
dilinin
fonetikası
və
qrammatikası üzərində cəmləşdirmiş, leksikologiyaya kifayət
qədər yer ayırmamışdır (181).
Tat dilinin leksikası ayrıca monoqrafik tədqiqat obyekti
olmamışdır. Bu dillə bağlı tədqiqatlar, əsasən, dilin müxtəlif
ləhcə və şivələrini əhatə etmişdir. Hər bir ləhcə və şivənin
öyrənilməsi prosesində tat dilinin leksikasına aid müəyyən
həcmdə materialdan istifadə olunmuşdur. M.Hacıyev tat dili-
nin Qonaqkənd ləhcəsini öyrənərkən bu ləhcənin leksikasına
da müəyyən yer ayırmışdır. Müəllif, əsasən, ləhcədə işlənən
sözlərin mənşəcə növləri məsələlərini əhatə etməyə səy
göstərmişdir. Həmin müəllifin «Azərbaycan tatlarının dili»
monoqrafiyasında tat dilinin leksikası da araşdırılmışdır. Bura-
da da diqqət leksik sistemdə işlənən vahidlərin mənşəcə
növləri üzərində cəmləşdirilmişdir (59; 60).
T.Əhmədovun tədqiqatında Azərbaycan və tat dillərinin
qarşılıqlı təsiri ilə bağlı məsələlər tat dilinin Quba ləhcəsinin
materialları əsasında araşdırılmışdır. Müəllif tat dilinin Quba
ləhcəsində işlənən sözlərin tematik qruplara bölünməsi
məsələsini də nəzərdən keçirmişdir. Bu işdə də Azərbaycan di-
lindən və Azərbaycan dili vasitəsi ilə tat dilinə keçmiş alınma
sözlərə xüsusi yer verilmişdir.
Monoqrafiya müəllifinin tat dilinin Lahıc ləhcəsi
əsasında apardığı tədqiqat işində də tat dilinin bu ləhcəsinin
leksikasına dair məsələlərə ümumi şəkildə toxunulmuşdur.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
13
13
Göstərilən tədqiqat işləri, qeyd olunduğu kimi, əsasən, ləhcələr
əsasında aparılmış, dilin leksik sistemini bir tam kimi əhatə et-
məmiş,
müxtəlif
ləhcələrdəki
leksik
xüsusiyyətlərin
müqayisəsinə yer verilməmişdir.
Tat dili ilə bağlı yazılmış məqalələrdə, İran dillərinə aid
tədqiqat işlərində tat dilinin leksik məsələləri, demək olar ki,
tədqiq edilməmişdir. İran dillərinə aid tədqiqat işlərində,
əsasən, tat dilinin fonetikası və qrammatikasına dair bir sıra
məsələlər ümumi şəkildə izahını tapmışdır. Bütün bu göstəri-
lənlər bir daha sübut edir ki, tat dilinin leksikası, xüsusən də,
Azərbaycanda yaşayan tatların dilinin leksikası monoqrafik
tədqiqat obyekti olmamış və dilçiliyimizdə işlənməmiş
sahələrdən biri kimi qalmaqdadır.
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
14
14
I FƏSİL
TAT DİLİNİN LEKSİK SİSTEMİNDƏ
DİFERENSİASİYANIN XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Tat dilinin yayılma arealları və tədqiqat tarixi.
Müasir dövr dilçilik tədqiqatları özünün əhatəliliyi, həll
olunan problemlərə kompleks yanaşılması, görülən işlərin daha
qlobal və fundamental xarakteri ilə seçilir.
Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra
ölkədə ciddi demokratik dəyişikliklər baş verməkdədir. Həmin
dəyişikliklər ölkənin ərazisində yaşayan azsaylı xalqların və
etnik qrupların dilinə və mədəniyyətinə olan münasibətdə də
özünü göstərir. Son illərdə respublikanın müxtəlif elm mər-
kəzlərində azsaylı xalqların və etnik qrupların dilinə aid
aparılan elmi araşdırmaların sayı son illərdə xeyli artmışdır.
Bu
baxımdan,
Azərbaycanda
yaşayan
tatlarla
bağlı
araşdırmalar da kəmiyyət baxımından seçilir (284; 192, 171-
172; 217-220; 355; 231; 235; 236; 246; 283; 59; 60; 61; 90).
Tatların mənşəyi, tarixi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti və dilləri
haqqında müxtəlif tədqiqatlar mövcuddur (59; 60; 90; 183).
Tatlar irandilli xalq olub, Xəzəryanı ərazilərdə, əsasən
İranda, Azərbaycanın şimal-şərq rayonlarında, Abşeron
yarımadasında, Dağıstanın cənub-şərqində, Dərbənd və
Mahaçqala
şəhərlərində
məskunlaşmışlar.
Azərbaycan
ərazisində tatlar, əsasən, respublikanın İsmayıllı, Xızı, Şamaxı,
Quba, Dəvəçi və Abşeron ərazilərində daha kompakt şəkildə
yaşayırlar. Q.Qeybullayev hazırda Dağlıq Şirvanda, Quba,
Dəvəçi və Abşeron rayonlarında məskunlaşmış tatların
Albaniyada yaşamış irandilli tat tayfalarından olmasını, on -
ların VI əsrdə İrandan bura köçürülməsini qeyd etmişdir (174,
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
15
15
73). N.Quliyeva göstərir ki, «XIX əsr yazılı mənbələrində
Cavad, Naxçıvan və Zəngəzur qəzalarında tatların yaşaması
haqqında məlumata təsadüf edilir» (90, 8). M.Hacıyevin
tədqiqatlarında da tatların yayıldığı ərazilər haqqında məlumat
verilir (56, 60). «Azərbaycan tarixi»ndə bu barədə oxuyuruq:
Azərbaycan ərazisində yayılmış tat ləhcələri pəhləvi və fars
dillərinin şivələri olmuşdur. Tatlar erkən orta əsrlərdə
cənubdan Azərbaycanın ərazisinə köçürülmüşlər. Azərbaycan
tatları türk dilini də bilirdilər. Belə düşünmək olar ki, erkən
orta əsrlərdə və sonra Azərbaycan ərazisində (Abşeron zonası)
məskunlaşmış tatlar ikidilli olmuşlar. Yeni şəraitdə onlar
ikinci dil olan tat dilini tədricən yadırğamış və türk dilini
saxlamışlar. Ancaq Quba zonasında yaşayan tatların ana dili
tarixən fars ləhcəsi olmuşdur. Onların ikinci dili Azərbaycan
dilidir. Cənubi Azərbaycanda yaşayan tatlar da Azərbaycan
dilindən ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə edirlər. Bu dili bəzən
«Midiya dili»nin qalığı kimi qələmə versələr də, bunların
hamısı pəhləvi ləhcələri olmuşdur (24, 227).
A.Qrünberq tat dilinin İran dilləri arasında yeri
məsələsindən bəhs edərkən İran alimlərinin bir qisminin onun
fars dilinə yaxın ləhcə olduğunu göstərir. Onun fikrincə, bu
alimlərin başqa bir hissəsi Abşeron tatlarının dilinin Gilyan və
Mazandaran dilləri ilə Mərkəzi İran dialektləri arasında aralıq
mövqe tutduğunu söyləyir. Onlar talış və semnan dillərinin də
belə bir mövqedə olmasını qeyd etmişlər. Bu nöqteyi-nəzərləri
xatırladan tədqiqatçı Azərbaycanın şimal-şərqi rayonlarında
yaşayan müsəlman tatlarının dil materialı əsasında belə bir
qənaətə gəlmişdir ki, tat dilinin talış, gilyan və mazandaran
dilləri ilə yaxınlığını inkar etmək əsassızdır. A.Qrünberqə
görə, tat dilinin bir tərəfdən fars, digər tərəfdənsə tacik dilinə
genetik bağlılığı var (177, 106).
Tat dilinin İran dilləri arasındakı yeri haqqında bir-
Dostları ilə paylaş: |