Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
28
28
ilə ardıcıl məşğul olmağa başlamışdır. O, 1971-ci ildə «Tat
dilinin Qonaqkənd ləhcəsi» adlı kitabını nəşr etdirmiş (59),
sonrakı dillərdə də tat dili ilə bağlı tədqiqatlarını
genişləndirmişdir. Onun elmi araşdırmaları «Azərbaycan
tatlarının dili» (fonetika, leksika, morfologiya, sintaksis)
kitabında ümumiləşdirilmişdir (60).
1996-cı ildə N.B.Cəfərova və M.İ.Hacıyevin «Tat dili»
(Zuhun tati) əlifba kitabı nəşr edilmişdir (35). 2002-ci ildə bu
sətirlərin müəllifinin tat dilinin Lahıc ləhcəsinə həsr olunmuş
«Lahıc tatlarının dili» adlı monoqrafiyası çap olunmuşdur
(72).
Monoqrafiyada İsmayıllı rayonunda şəhər tipli qəsəbə
sayılan Lahıc və onun ətrafında yaşayan tatların dilinin
fonetik, leksik və qrammatik xüsusiyyətləri təhlil olunur.
Əsərdə müqayisələrə də geniş yer verilmiş, tat dili ləhcəsinə
aid materiallardan geniş istifadə edilmişdir. Əsərdə ilk dəfə
olaraq, Lahıc tatlarının dilinin fonetik sistemi araşdırılmış,
onun distributiv imkanları, fonemlərin anlaut, inlaut və
auslautda
işlənmə
xüsusiyyətləri
göstərilmişdir.
Monoqrafiyada tat dilinin digər dillərlə əlaqələri təhlil
olunmuş, bu əlaqələrin bütövlükdə dilə təsiri mexanizmi,
alınmaların mənimsənilmə səviyyəsi araşdırılmışdır.
B.Vs.Miller «Tatlar, onların məskunlaşması və şivələri»
əsərində Lahıc qəsəbəsi də daxil olmaqla 32 tat kəndinin
olduğunu qeyd edir. Həmin kəndlər aşağıdakılardır: Lahıc,
Ülgüc, Zarat, Dəmirçi (Küpəyə), Xeybəri, Zarat II, Dərebabo,
Haftəsiyab Ximran, Əhən Qərçəh, Voşa, Müdrü, Daxar, Zangi,
Müdürso, Müşkəmir (Mişkəmir), Duvoryan, Pirəqonum,
Məlhəm, Qonaqkənd, Mədrəsə, Cənduvo, Bığır, Vələsim,
Cülyan və s. (231, 9).
M.Süleymanov yazır: «Girdiman çayı sahilinə köçürülən
irandilli etnik qruplar təkcə Lahıc qəsəbəsində deyil, Zanqi,
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
29
29
Daxar, Köhnə Daxar, Vələsin, Yuxarı Cülyan, Buynuz,
Brovdal, Namazgah, Gəndov, Boəli, Varna, Zərnava, Zarat,
Müşkəmir, Dərə, Əhən, Qoydan» məskunlaşmışlar (130, 21).
Mövcud tədqiqatlar göstərir ki, Xəzərətrafı ərazidə
yayılmış tat dili digər İran dilləri arasında xüsusi mövqeyə
malikdir. Tat dilinin İran dilləri ailəsində yeri, bu dilin
ləhcələri arasındakı fərqlərin öyrənilməsi dilçiliyimizdə aktual
problem olaraq qalmaqdadır.
Bizim fikrimizcə, tat dilinin İran dilləri arasındakı yerini
müəyyənləşdirilməsi, onun İran dillərinin dialekt və ləhcələri
ilə müqayisəli şəkildə öyrənilməsi üçün dəqiq elmi təsnifat
prinsiplərinə əsaslanmaq lazımdır. Mahiyyət etibarilə geniş dil
materialını əhatə edən bu cür tədqiqatlar tat dili ləhcə və
şivələrinin hərtərəfli öyrənilməsi zəminində həyata keçirilə
bilər.
Azərbaycan-tat dil əlaqələri.
Müxtəlif etnoslar, xalqlar arasındakı münasibətlərdə dil
mühüm rol oynayır. İctimai, mədəni, sosial və iqtisadi
sahələrdə əlaqələrin gerçəkləşməsi üçün dildən istifadə edilir.
Buradan belə bir nəticə çıxır ki, dil əlaqələri də ictimai səciyyə
daşıyaraq iqtisadi, siyasi, mədəni, dini və bu kimi əlaqələr çər-
çivəsində təzahür edir. Dil müxtəlif dillərlə təmaslı və
təmassız əlaqələr zəminində yaşayır. Əlaqələr təmaslı olduqda
dillərin bir-birinə təsiri baş verir. Bu təsir çox zaman qarşılıqlı
olur. Deməli, dilin inkişafı xalqın tarixi, onun yaşadığı ərazi
və onunla qonşu olan xalqların dili və tarixi ilə bağlıdır və
dilin daşıyıcısı olan xalqın, etnosun başqa xalqlarla
münasibətlərindən də asılıdır. A.Axundov qeyd edir ki, «dil
xalqın malıdır və bu cəhətdən, tamamilə təbiidir ki, hər bir dil
mənsub olduğu xalqın tarixi ilə bağlıdır. Dil elə bir güzgüdür
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
30
30
ki, xalqın tarixi bu və ya digər şəkildə əksini orada tapır» (5).
Tarixən
təcrid
olunmuş
şəkildə
yaşayan
xalq
olmadığından, başqa dillərdən təcrid olunmuş şəkildə fəaliyyət
göstərən dil də yoxdur. «İnsan cəmiyyətinin inkişafı
prosesində xalqlar və onların dilləri bir-biri ilə daim əlaqədə
olur. Dünyada başqa xalqlardan tam təcrid olunaraq yaşamış
xalqı təsəvvürə gətirmək çətindir» (157, 3). Hər bir xalq, etnos
başqa xalqlarla yaxın və çox zaman eyni bir ərazidə yaşayır.
Belə yaxınlıq məişətdə, yaşayış tərzində, davranışda, adət-
ənənələrdə, mədəniyyətdə yaxınlaşmaya səbəb olur. Ünsiyyyət
prosesində isə dil təmasları baş verir. Bu baxımdan tat dili də
müəyyən dil əlaqələri sisteminə malikdir.
Azərbaycan ərazisində yaşayan tatların dil əlaqələri
sistemində Azərbaycan-tat dil əlaqələri əsas yer tutur. İran
ərazisində bu, başqa İran dilləri ilə olan əlaqələri özündə
birləşdirir. Dağıstan ərazisində yaşayan tatların dili Dağıstan
dilləri və rus dili ilə qarşılıqlı əlaqələr şəraitindədir. Şübhə
yoxdur ki, Azərbaycan tatlarının dil əlaqələri Azərbaycan-tat
dili müstəvisində araşdırılmalıdır.
Dil əlaqələri dilin yayılmasından asılıdır. Dil nə qədər az
ərazidə yayılırsa, bir o qədər də az əlaqə imkanları qazanmış
olur. Andre Martine dilin yayılmasından bəhs edərkən yazır:
«Sinxron və diaxron aspektdə olmasından asılı olmayaraq, bizi
sırf təsviri yanaşma qane etmirsə, onda hansısa bir dilin
yayılması haqqında topladığımız məlumat belə bir nəticəyə
gətirib çıxaracaqdır ki, dilin yayılması xalqın hərbi, siyasi,
dini, mədəni, iqtisadi və ya sadəcə demoqrafik ekspansiyasının
kənar məhsuludur. Çünki dil xalqın ünsiyyət vasitəsidir. Dil öz
rəqiblərini daxili keyfiyyətlərinə görə deyil, onun da-
şıyıcılarının daha döyüşkən, fanatik, mədəni olması
səbəbindən üstələyir. Latın, ərəb, ispan və ingilis dillərinin
xarakterində
onların
yayıldıqları
ərazinin
əvvəlki
Dostları ilə paylaş: |