Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
9
9
dəyişikliklər baş vermişdirsə, tat dilində bu sözlər ilkin
mənalarını qoruyub saxlamışdır. Bu həm dil əlaqələri proble-
minin, həm də dilin leksik sistemində baş verən dəyişikliklərin
öyrənilməsi baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu isə
seçilmiş mövzunun aktuallığını göstərir. Tat dilinin
Azərbaycan dilinə təsiri Azərbaycan dilinin dialekt və
şivələrində müşahidə olunur. Bir çox tat mənşəli sözlər
Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində fəal surətdə
işlənməkdədir. Bu, tatların kompakt şəkildə yaşadıqları
ərazilərdə daha çox müşahidə olunur.
Dialekt, ləhcə və şivələrdə işlənən sözlərdə aşkara çıxan
leksik-semantik fərqlər, leksik sistemdəki diferensiasiya, bu
sistemin inkişaf təmayülləri leksik sistemin zənginləşməsi və
təkmilləşməsi təzahürləri dilin qədim qatlarına aid vahidlərin
işlənməsi, onların qohum dillərin materialları üzrə müqayisəli
təhlili yalnız tat dili üçün deyil, həm də dil əlaqələri və dil
tarixinə aid müxtəlif problemlərin həlli baxımından aktuallıq
kəsb edir.
Tat dilinin lüğət tərkibinə daxil olan sözlərin semantik
sahələr və ya tematika üzrə qruplaşdırılması ilə bağlı tədqiqat
işləri aparılmadığından, bu dildə müəyyən semantik sahələrdə
sözlərin leksik xüsusiyyətləri də
aydınlaşdırılmamışdır.
Yazısız dillərdə xüsusi leksik qatın təyini, belə bir qatın təşək-
kül və formalaşma səbəbləri ayrılıqda götürülmüş bir dil üçün
deyil, ümumiyyətlə, xüsusi leksikanın öyrənilməsi üçün
əhəmiyyətlidir. Tarixən müxtəlif sənət sahələri ilə məşğul
olmuş tatların dilində sənət-peşə leksikası işləkliyi ilə seçilir.
Tat dilində terminlərin işlənmə xüsusiyyətləri, yeni terminlərin
bu dilə keçərək, onun ümumişlək leksik qatında yer tutması sə-
bəbləri
və
yollarının açılması, tat dilinin etnoqrfik
leksikasının, qohumluq terminlərinin araşdırılması elmi-
praktik və elmi-nəzəri əhəmiyyət kəsb edir. Tədqiqat işinin
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
10
10
aktuallığını şərtləndirən əsas cəhətlərdən biri də bununla bağ-
lıdır.
Azərbaycan tatlarının dilinin leksik sisteminin kompleks
şəkildə araşdırılması, bu dilin lüğət fonduna daxil olan söz-
lərin təsnifi, onların leksik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi
dissertasiya işinin əsas məqsədini təşkil edir. Bu məqsədin
həyata
keçirilməsi
üçün aşağıdakı vəzifələrin yerinə
yetirilməsi nəzərdə tutulmuşdur:
– Azərbaycan tatlarının ayrı-ayrı ləhcə və şivələrinin
leksikasının əsas xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq, onların
oxşar və fərqli cəhətlərini təyin etmək;
– tat dili əsasında dillərarası əlaqələrin yaranma şəraiti və
səbəblərini, bu əlaqələrin fəaliyyət mexanizmini öyrənmək;
– Azərbaycan-tat dil əlaqələrini araşdırmaq, bu dillərin
leksik səviyyədə qarşılıqlı təsir xüsusiyyətlərini öyrənmək;
– Azərbaycan dialekt və şivələrində işlənən tat dili
mənşəli sözləri aşkar etmək, bu sözlərin semantikasında baş
verən
dəyişiklikləri
üzə
çıxarıb, onların səbəblərini
aydınlaşdırmaq;
– Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibini bu sözlərin
mənşəyinə görə təsnif etmək;
– tat dilində sözalma məsələlərini aydınlaşdırmaq, alınma
sözləri mənşəyinə görə qruplaşdırmaq;
– tat dilinin lüğət tərkibinin zənginləşmə yollarını
aydınlaşdırmaq, yeni yaranan sözlərdə özünü göstərən spesifik
cəhətləri göstərmək;
– tat dilində baş verən semantik prosesləri – sinonimlik,
omonimlik, antonimlik və sözlərin çoxmənalılığını öyrənmək;
– tat dilinin lüğət tərkibinə daxil olan sözləri leksik-
semantik söz qrupları üzrə ayırmaq;
– tat dilinin müxtəlif peşə-sənət sahələri ilə bağlı olan
leksikasını araşdırmaq;
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
11
11
– tat dilində terminləri mənsub olduqları sahələr üzrə
qruplaşdırmaq, onların işlənmə xüsusiyyətlərini öyrənmək;
– tat dilinin etnoqrafik leksikasını öyrənmək;
– tat dilində işlənən qohumluq terminlərini tədqiq etmək.
Tədqiqatın obyektini Azərbaycan tatlarının dilində
işlənən leksik vahidlər təşkil edir. Tədqiqatın predmetini leksi-
kologiyaya, o cümlədən İran dillərinin leksikasına aid elmi-
nəzəri biliklər təşkil edir.
Tədqiqat işi tat dilinin leksikası ilə bağlı olduğundan,
əsas mənbəni müəllifin tat dilinin daşıyıcıları ilə apardığı
söhbətlər zamanı topladığı materiallar təşkil edir. Bununla
yanaşı, tat dili materialları əsasında yazılmış dissertasiya və
monoqrafiyalar, müxtəlif tədqiqat işləri tat dilinə aid sözlərin
toplanıb qruplaşdırılması üçün mənbə rolunu oynamışdır.
Tədqiqat prosesində tat dilində nəşr olunmuş kitabların lüğət
fondundan da istifadə edilmişdir. Əsas mənbələr sırasında
aşağıdakı əsərləri qeyd etmək lazım gəlir: Hacıyev M. Tat
dilinin Qonaqkənd ləhcəsi, Bakı, Elm, 1971; Hacıyev M.
Azərbaycan tatlarının dili, Bakı, 1995; Əhmədov T. Azərbay-
can və tat dillərinin leksik əlaqələri (Azərbaycan dilinin Quba
dialekti və tat dilinin Quba ləhcəsi materialları əsasındə).
Bakı, 1969; Hüseynova G. Lahıc tatlarının dili, Bakı, Nurlan,
2002.
Tat dilinə aid ilk işlər XIX əsrdə aparılmışdır. Bu işlərdə
əsas diqqət dilə aid materialların toplanmasına və dilin ümumi
səviyyədə şərhinə həsr olunmuşdur. V.Dorn Bakı, Quba və
Dərbənddə tat dilinə aid materiallar toplamış və bu materialları
«İran dillərinin tədqiqinə dair» kitabına daxil etmişdir. Onun
tat dilinə aid topladığı daha üç mətn başqa bir əsərinə daxil
edilmişdir (192).
Vs.F.Miller 1900-cu ildə «Tat dilinin fonetikasına aid
oçerklər», 1905-ci ildə isə «Tat etüdləri» kitablarını çap
Dostları ilə paylaş: |