|
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili Biz Azərbaycan deyəndə onun sərvətini, onun
41
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
süngüldar «iydə ağacı», vəsirən «südün çürüməsi», veixtən
«ələnmək, ələkdən, xəlbirdən keçirilmək», vəzərən «asmaq,
sallamaq», rəxşirən «saralmaq», vatarüstən «qarışdırmaq», va-
küftən «dəymək, toxunmaq», ğəngistən «buynuzlaşmaq», «höl-
ləşmək», ğəngündən «heyvan döyüşdürmək», fülləmüstən
«əyilmək», fixarüstən «qaşımaq», fitarüstən «başını daramaq»,
fikəndən «çevirmək (tərs üzünə)», fərmündən «əmr etmək»,
dəbürüştən «yapışmaq», dəbürğündən «yapışdırmaq», çə-
pindən «sıxmaq, əzmək, bürüşdürmək», çəpistən «sıxılmaq,
əzilmək, bürüşmək» spesifik sözlərdir (71, 114-116; 22, 18-
19).
Tat dilinin spesifik leksikası heç d ə qeyd edilənlərlə
məhdudlaşmır. Topladığımız materiallar içərisində buna aid
misallar kifayət qədərdir. Tat dilində olan mürəkkəb sözlər və
söz birləşmələrinin tərəflərini təşkil edən vahidlərin semantik-
qrammatik xüsusiyyətlərini də nəzərə alsaq, tat dilinin spesifik
leksikası haqqında daha geniş m əlumat əldə etmiş olarıq. Bu
qəbildən olan ifadələrə aşdi birən «barışmaq», dülə qoğal «içli
qoğal», qal zərən «çağırmaq», qorag birən «geyinmək», gal
şəndən «əmr etmək», varaşıst «toy xərci», qaqalaxırdi
«dəvədabanı», ruğanmü «vazelin», çobəgird «dörd bir tərəf,
hər tərəf», bağala xırsi «ayı moruğu», ələülzəran «banlamaq»,
isbi mijə «çobanyastığı», təli qətqəli «çaytikanı», künd biran
«yaxınlaşmaq», ləc durmarən «acığı gəlmək», xudadus
«rəhmdil» və s. misal göstərmək olar.
Tat dilindəki vəlg «yarpaq», pustə «qabıq», künküro «so-
ğansuyu», guştoy «bozbaş», ruşir «qaymaq» «çiyə», «südün
üzü», so «səhəng», şirəng «səhəngdən kiçik su qabı» (güyüm),
şirdüş «sərnic», gülpoy «sacayaq», nalin «döşək», sərmizi
«süfrə», kəndü «un saxlamaq üçün qab», tirəçu «oxlov», ardə-
vic «ələk» ( ard «un», vic «ələmək»), rusmu, varə «sap», sərçin
42
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
«ülgüc» ( sər «baş», çin «qırxmaq»), guştəncin «qıymakeş»,
dürəş «biz», dürəzi «zivə», «paltar asılan ip», coğrü
«süpürgə», xiyə «kürək», tou «ocaq», şiləsər «eyvan», lanbun
«ikinci mərtəbənin qarşısındakı dam», goudun «tövlə» ( go
«inək», dun «heyvan saxlanan yer»), ələ «toyuq hini», guşəbun
«damın kənarı», dərpəncərə «qapı-pəncərə», qiroblü «qaloş»,
şitəl «corab», qilində «boyunbağı», gülğün «qığılcım», zin
«tələ», şavar «şərq küləyi», təkərd «dolu» (yağmur növü),
kulak «qar», xür «duman», vərəzə «yoxuş», pişin «günorta»,
aftənüş «günbatan», aftəxis «gündoğan», hami «yay»,
vasal/vassol «yaz », «bahar», bürg «qaş», nuxum «dırnaq»,
kürdə «böyrək», pişni «alın», zohuz «yaşıl» kimi sözlər də
spesifik leksik laya aiddir. Onların arasında mür rəkəb söz kimi
formalaşanlarda tərkib hissələrindən birinin ümumiran mənşəli
söz olması halları qeydə alınır. Göstərilən sözlərdən bəziləri
tədqiqat işində müəyyən problemlərlə bağlı təhlilə cəlb
olunmuşdur.
Tat dilində elə söz və terminlərə də rast gəlmək olur ki,
onlar digər İran dillərində müxtəlif fonetik variantlarda iş lən-
sələr də, tat dilindəki mənanı ya heç vermir, ya da h əmin
mənanı qismən özündə əks etdirir. Məsələn: anaştö «ac-susuz»
sözünü götürək. Bu söz Lahıc ləhcəsində qeydə alınmışdır.
Əgər sözü tərkib hissələrinə ayırsaq, birinci tərəfin – ana İran
dillərində inkarlıq bildirən ünsür, ikinci tərəfin (-ö) İran
dillərində müxtəlif fonetik formalarda özünü göstərən ab «su»
sözünün olduğuna şübhə yeri qalmır. «Talışca-rusca-
azərbaycanca lüğət»də inkarlıq bildirən ənə – (ünsürü
ilə bir neçə söz qeydə alınmışdır: ənərəs «yetişməmiş,
dəyməmiş, kal», ənəxəbədə «xəbərsiz, qəfildən», ənəhan «yu-
xusuz», ənəhard «ac», ənəhıt//ənəhan «yuxusuz», ənətəklif
«çağrılmamış, dəvət olunmamış» və s. (TRAL, 180).
43
Gülsüm Hüseynova. Tаt dili lеksik fondunun genealоji təhlili
Tat dilində təsərrüfatın müxtəlif sahələri ilə bağlı külli
miqdarda sırf sahə söz və terminləri var ki, onlar ancaq tat
dilində işləndiyindən bu dilin spesifik leksik layına aid edil-
məlidir. Həmin sözlər terminoloji mahiyyət kəsb etdiyindən
onların sahə terminləri kimi araşırılması m əqsədəuyğundur.
Tat dilində hibrid sözlər
Tat dili ilə Azərbaycan dili arasında əlaqələr böyük tarixə
malikdir. Azərbaycan dili ilə sıx təmas tat dilinin leksik fon-
duna əsaslı təsir göstərmişdir. Nəticədə Azərbaycan tatlarının
dilində külli miqdarda hibrid sözl ər meydana gəlmişdir. Hibrid
sözlər tərkib hissələri mənşəcə müxtəlif dillərdən olan
sözlərdir. Belə sözlər dilin özündə yarana bildiyi kimi, başqa
dil vasitəsi ilə də hazır şəkildə alına bilir. Qeyd olu nan cəhət
nəzərə alınarsa, tat dilində Azərbaycan və tat mənşəli ünsür-
lərdən, morfemlərdən təşkil olunmuş, eləcə də, Azərbaycan
dili vasitəsi ilə alınmış hibrid sözləri ayırmaq mümkündür.
Azərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış hibrid sözlərin tərkibində
Azərbaycan dili və başqa dillərin ünsürlərinin işlənməsi özünü
göstərir.
Hibrid sözlərin tərkibində dilin özünə məxsus elementi
olduqda onun alınma və ya dilin öz sözü kimi qəbul edilməsi
məsələsinə fərqli münasibətlər var. Bu məsələ hibrid termin-
lərlə bağlı terminologiyada da üz ə çıxır (81, 26). Dilçi likdə
hibrid sözləri ayrıca qrupda birl əşdirmək, ya da işləndiyi dilin
öz sözü hesab etmək kimi fikirlər irəli sürülür.
Hibrid sözlər kök və sözdüzəldici morfemlərdən təşkil
olunur. Tərkib ünsürlərinin mənşəyində özünü göstərən fərqlər
də bu ünsürlərin hansı dilə aid olmasında özünü gös tərir.
Burada iki əsas forma özünü göst ərir: 1) sözün kökü
Dostları ilə paylaş: |
|
|