80
80
2. Ozukalanish va tarkalish maydonlari ustma-ust tushadi va asosiy ozukalanish manbalari
bulib atmosfera, er usti va kondensatsion suvlar xizmat kiladi
3. Sizot suvlari vakt birligida uziga xos rejim bilan xarakterlanadi. Ularning rejimi ya`ni
vakt birligi ichida zaxirasini, satxini, kimyoviy va bakteriologik tarkibining fizik xossalarini
uzgarishi, xududning iklimiga, aeratsiya mintakasida sodir buladigan fizikaviy, kimyoviy va
biokimyoviy jarayonlarga, kishilarning xujalik va injenerlik faoliyatiga boglik
2-Mavzu. Sizot suvlarining yuzasi
Sizot suvlarining suv ta`minoti, melioratsiya va turli inshootlarni kurish maksadlari uchun
urganishda ularning yotish chukurligini urganishga katta axamiyat beriladi. Sizot suvlari yuzasining
yotish chukurligini, ularning satxini, burg kuduklarida, shurflarda tugridan-tugri ulchash yuli bilan
aniklanadi.
Sizot suvining satxi mutlak yoki nisbiy balandliklarda kuyidagi formula orkali xisoblanadi:
Hc = He - h ( 10.1)
Ns - kudukdagi suv satxining mutlak balandigi; Ne - shu kuduk joylashgan er yuzining
mutlak balandligi; h - berilgan kudukdagi suvning yotish chukurligi.
Sungra suv satxlarining balandliklari ma`lum masshtabdagi topografik asosga tushiriladi va
ular yordamida sizot suvi satxining gorizontallari (gidroizogipslari) utkaziladi.
Topografik asosning masshtabiga sizot suvi satxini kuzatish kuduklarining soniga va
gidroizogips xaritasidan kuzlangan maksadga kura, gidroizogips xaritalari turli masshtablarda
tuziladi va xar 0,5; 1,0; 2,0; 5,0 metrdan gidroizogips chiziklari utkaziladi.
Gidroizogips xaritasi asosida katta axamiyatga ega bulgan masalalar echiladi, masalan, sizot
suvlari asosida suv ta`minotini loyixalashtirish, zax kochirish tadbirlarini ishlab chikish, fukaro va
sanoat kurilishi maydonlarini tanlash va b.k.
Gidroizogips
xaritasi
orkali
kuyidagilarni
aniklash
mumkin: 1.
Ikki
parallel
gidroizogipslarga tik tushirib sizot suvlarining xarakat yunalishini;
2. er osti suvi okimining kiyaligini;
3 Sizot suvlari bilan daryo suvlari orasidagi uzaro boglanishni (39-rasm);
4.Sizot suvlarining yotish chukurligini;
5. Kuyidagi formula yordamida sizot suvi okimining sarfini:
Q = k·b·h·i (10.2)
k - tog jinslarining fil`tratsiya koeffitsienti; b - sizot suvi okimining kengligi; h - sizot suvi
okimining kalinligi; i - sizot suvi okimining kiyaligi (nishabligi).
Sizot suvlarining satxi vakt birligi ichida iklim, gidrologik omillar ta`sirida uzgarib
turganligi uchun gidroizogips xaritasi anik muddat uchun tuziladi. Sizot suvlarining yuzasi, ozgina
tekislangan kurinishda er yuzasining rel`efini kaytaradi va fakat ayrim joylarda (daryo vodiylari,
jarliklar) bu konuniyatga tugri kelmasligi mumkin (40- rasm).
Sizot suvlari er yuzida tarkalgan okim va xavzalardagi suvlar bilan gidravlik boglangan
buladilar (daryolar, kullar, suv omborlari va boshkalar)(39-rasm). Daryo vodiylari allyuvial
yotkiziklar-kumlar, kumli-shagallardan tashkil topgan. Bu yotkiziklarda yukori sifatli katta
xajmdagi sizot suvlari tuplangan buladi.
Sizot va daryo suvlari orasidagi boglanish turlicha buladi va gidroizogips xaritasidan
foydalanib aniklanadi. Nam iklimli xududlarda daryo vodiylariga sizot suvlari kuyiladi, ya`ni sizot
suvlari xisobiga ozukalanadi.
Kuruk iklimli mintakalarda aksariyat sizot suvlarining satxi daryo satxiga nisbatan
pastlashib boradi. Bunday sharoitda daryo suvlari sizot suvlarini ozukalantirishga sarflanadi.
81
81
39-rasm. Sizot suvlarining er yuzasi suvlari bilan boglanish turlari
a-daryo, sizot suvlaridan ozukalanadi;
b-sizot suvlari daryo suvlari xisobiga ozukalanadi;
v-daryo-sizot suvlaridan ozukalanadi va ularni ozuklantiradi.
40-rasm. er yuzasi rel`efi bilan sizot suvlari satxining boglikligi
1-kumlar;
2-suvli kumlar;
3-gillar.
Amudaryo va Sirdaryo okib utadigan saxro chul xududlarida, oz mikdorda (120-150 mm)
yoginlar yogadi, buglanish esa 1500 mm ga etishi mumkin. Kuzatishlar shuni kursatadiki, daryo
kirgoklaridan uzoklashilgan sari er osti suvlarining minerallashuv darajasi va yotish chukurligi ortib
boradi. Tabiatda daryo suvlari bilan sizot suvlari urtasida murakkab boglanishlar bulishi mumkin.
Masalan, togli xududlarda daryo vodiylariga bir tomondan sizot suvlari kuyiladi, yoki karama-
karshi tomoniga esa daryo suvlari sizot suvlariga sizilishi mumkin (41-rasm).
82
82
41-rasm. Sizot suvlarining daryo vodiylari bilan boglanishi sharoiti
a- tog vodiylari; b - past tekisliklardagi vodiylar.
1-suv utkazmaydigan granitlar;
2 - suv utkazuvchi nuragan granitlar;
3 - sizot suvlarining satxi;
4 - suvli kumlar;
5-suv utkazmas jinslar;
6 - buloklar;
7 – atmosfera yoginlarining sizib utishi mintakasi;
8 - sizot suvi okimining yunalishi.
Daryo vodiylaridagi sizot suvlarining satxi daryo suvlarining kutarilishi va pasayishi
ta`sirida yil mobaynida uzgarib turadi.
3-Mavzu. Sizot suvlarining ozukalanish va sarf bulish sharoitlari.
Sizot suvlari tabiatda xosil bulishi uchun ozukalanish manbalari bulish kerak. Bir-birlari
bilan boglangan 4 xil ozukalanish manbalari buladi: 1) atmosfera yoginlari 2) er usti suvlari 3)
chukur gorizontlardan sizib utadigan bosimli suvlar 4) kondensatsiya suvlari.
Sizot suvlari asosan, atmosfera yoginlarining sizib utishi xisobiga ozukalanadi. Sizib
utadigan suvning mikdori, yoginlarning xarakteri va jadalligiga, aeratsiya mintakasidagi tog
jinslarining suv utkazuvchanligiga boglik. Sizot suvlarining ozukalanishida xavoning nisbiy namligi
katta (100%) bulganda, uzok muddatli maydalab, sekin yogadigan yomgirning axamiyati katta
buladi.
Kish oylarida yogadigan yoginlar asosan, baxor oylarida sizot suvlarini ozukalantiradi. Kish
oylaridagi kattik yoginlar xisobiga buladigan infil`tratsiya tuprokning erish vaktiga, erlarning
rel`efiga, usimliklarning xarakteriga, tuproklarning suv utkazuvchanligiga va boshka omillarga
boglik. Baxorda korlar erishi vaktida tekis rel`efli erlarda tik kiyaliklarga nisbatan infil`tratsiya
sharoiti yaxshi buladi, usimliklar korning erishini sekinlashtiradi, infil`tratsiya tezrok buladi va er
yuzi okimining sarfini kamaytiradi.
Chul xududlarda korning kalinligi oz bulganligi uchun kish yoginlarining juda oz kismi
tuprok katlamiga uncha katta bulmagan chukurlikka singib utishga ulguradi. Chullarda er osti
suvlarining kup mikdorda ozukalanish xodisasi rel`efning pasaygan erlarida ruy beradi. Bu joylarda
baxor oylarida er osti suvlari kutariladi va ular chuchuklashadi.
er yuzidan yogin suvlarining sizib utishi, sizot suvining yuzasigacha davom etadi. Sungra bu
suvlar sizot suvlari kurinishida yakin atrofdagi daryo vodiylari, soylar va jarliklar tomon kiyalik
buyicha okadi. Agar sizib utayotgan suvlar sizot suvlari xavzasigacha etib borsa, uning satxini
kutarilishiga ta`sir kursatadi.
Saxro mintakalarida sizot suvlari xavodagi suv bugining tog jinslari oraligida
kondensatsiyasidan xam ozukalanishi mumkin. Masalan, Korakumda atmosfera yoginlari juda oz,
buglanish juda katta va 3-4 oy yogin bulmagan davrdan sung xam bir necha metr chukurlikda nam
kumlarni uchratish mumkin.
83
83
Ayrim erlarda sizot suvlari, bosimli pastki katlam suvlari xisobiga kushimcha ozukalanadi.
Ozukalanishning bu turi suv utkazmaydigan katlamlarning ochik joylari orkali yoki bosimli suv
satxi
sizot
suvi
satxidan
baland
bulgan
sharoitda
sodir
buladi.
42-rasm. Bosimli suvlarning yopkich katlamga joylashgan sizot suvlari bilan
boglanishi
a - sizot suvlari bosimli suvlar xisobiga ozukalanadi;
b- sizot suvlari bosimli suvlarga sizib utadi;
1 - suvni yomon utkazuvchi, sizot suvi joylashgan yotkiziklar;
2 - suvni yaxshi utkazuvchi, bosimli suvlar joylashgan yotkiziklar;
3 - sizot suvlarining satxi;
4 - bosimli suvlarining p`ezometrik satxi.
Agar sizot suvi bilan bosimli suv katlami orasida mutlak suv utkazmaydigan katlam
bulmasa, ular urtasidagi gidravlik boglanishning kuyidagi turlari kuzatiladi.
Sizot suvlari satxi bosimli suv satxidan baland shuning uchun sizot suvlaridan (42
b
-rasm)
bosimli suvlarga suv sizib utadi. Suv katlamlarining satxlari deyarli teng, agar zovurlar bilan suv
satxi pasaytirilsa sizot suvlari bosimli suvlar xisobiga ozukalanadi. Sizot suvlarining satxi davriy
ravishda bosimli suvlarning satxidan baland (yogingarchilik va sugorish ta`sirida) joylashgan,
kolgan vaktlarda sizot suvlari bosimli suvlar xisobiga ozukalanadi va balandligi bosimli suvlarining
satxidan past buladi. Sizot suvlari satxi bosimli suvlar satxidan doimo past shuning uchun bosimli
suvlar sizot suvlarini doimiy ravishda ozukalantiradi (42
a
-rasm).
Sizib utib ozukalantiruvchi suvning mikdorini taxminan kuyidagi formula orkali aniklash
mumkin.
(10.3)
q - sizib utayotgan suv sarfi, m
3
/ga 1 kunda;
K
v
- yukoridagi yopkich katlamning fil`tratsiya koeffitsienti, m / kun;
N - bosimli suvning mutlak balandligi, m;
h - sizot suvi satxining mutlak balandligi, m;
m - yopkich katlam suvli kismining kalinligi, m.
Toglar orasidagi pasttekisliklarda sizot suvlari bosimli suvlarda yiliga bir gektar maydonga
3-5 ming kubometr suv oladi va bu xodisa sizot suvlarining er yuziga yakin joylashishini va
tuproklarning botkoklanishi va shurlanishi uchun sharoit mavjudligini kursatadi.
Boglanishning birinchi kurinishida erlarning meliorativ sharoiti kulay, chunki yopkich
katlamdagi sizot suvlari bosimli suvlarga sizib utadi (42
b
-rasm).
84
84
Sizot suvi gorizontlari buloklar yoki boshka kurinishlarda drenalanadi. Buloklar odatda er
yuziga, suv gorizontlarining erozion shaxobchalar bilan uyilgan eridan va tog jinslarining tektonik
buzilgan erlaridan chikadi. Buloklarning er yuziga chikishini sababi turlicha va aksariyat geologo-
litologik omillar bilan xamda xududning gidrografik sharoiti bilan boglik. Odatda pasttekislik
xududlarda bosimsiz buloklar toglik xududlarda esa, bosimli buloklar tarkalgan buladi.
Yorilgan va karstlangan tog jinslaridan chikkan buloklar suvining sarfi ayrim vaktlarda
sekundiga bir necha yuz litrni tashkil kiladi va xatto sekundiga bir necha un kubometr xam bulishi
mumkin.
4-Mavzu. Sizot suvlarining mintakalar buyicha tarkalishi
Ma`lumki, iklim, tuproklar va usimliklar er yuzida kutbdan ekvatorga tomon konuniy
uzgarib boradi. Tabiiy xodisalarning mintakalar buyicha konuniy uzgarishini mashxur rus
tuprokshunos olimi V.V.Dokuchaev anikladi. Iklim, tuprok xosil kiluvchi jinslar, usimliklar xamda
xayvonot dunyosining faoliyati natijasida xosil bulgan tuproklar er yuzi kengliklarida mintakalar
buylab tarkaladi va konuniy uzgarib turadi. Xuddi shunday konuniyatga sizot suvlari xam
buysunadi. Bu masala bilan tanikli olimlar P.V.Ototskiy, V.S.Il`in, O.K.Lange, G.I.Kamenskiy,
I.V.Garmonov, V.I.Duxanina va boshkalar shugullanganlar.
Sizot suvlarining mintakalar buylab tarkalishiga F.P.Savarenskiy katta axamiyat berib,
shunday deb yozgan edi: "Sizot suvlarining mintakalari iklim mintakalari bilan va er yuzidagi
maxsulotlar mintakalari bilan: usimlik, tuprok katlami va er yuzida kuzatiladigan nurash
jarayonining yunalishi bilan uzviy boglangan".
G.N.Kamenskiy MDX xududlarida sizot suvlarining paydo bulishiga karab, kuyidagi sizot
suvlari mintakalarini ajratadi: a) kontinental shurlanish maydonlari bulmagan erish mintakalari;
b) kontinental shurlanish maydonlari bulgan, erish mintakalari; v) kontinental shurlanish
mintakalari; g) erish mintakalari (43-rasm).
Erish mintakasidagi sizot suvlari namlik ortik yoki namlik etarli darajada bulmagan
tumanlarda, suvni yaxshi utkazuvchi va yaxshi drenalangan tog jinslari tarkalgan joylarda tarkalgan
buladi. Bunday iklimli geologik sharoitda, er osti suvi okimining sarfi, buglanish mikdoridan ortik
buladi va sizot suvlarining kimyoviy tarkibi tuproklar va tog jinslarining erishi natijasida
shakllanadi.
Kontinental shurlanish mintakasida atmosfera yoginlarining mikdori juda oz, buglanish juda
kup va tabiiy drenalanish butunlay bulmaydi. Bu mintaka sizot suvlarining kimyoviy tarkibi, er
yuzida, tuproklarda va tog jinslarida suvning buglanishi xisobiga xosil bulgan, yigilgan tuzlar
ta`sirida shakllanadi. Sizot suvlarining kimyoviy tarkibiga tog jinslarining tarkibi va er yuzi
rel`efining tuzilishi katta ta`sir kursatadi.
Turli tuzilishdagi rel`efli sharoitda turli tarkibdagi sizot suvlari tarkalgan buladi. Balandlik
erlarda (dungliklar, suv ayirgichlar) chuchuk suvlar tarkaladi, kiyaliklarning pastki kismlarida
suvlarning minerallashuvi yukorirok buladi. Vodiylarda va boshka chukurlik (pastlik) rel`eflarda
shur suvlar tarkaladi.
Erish mintakasidagi sizot suvlari MDX ning evropa kismida va Sibirda juda keng va katta
maydonlarda tarkalgan. Kontinental shurlanish mintakasidagi sizot suvlari asosan, MDX ning
evropa kismini janubiy-garbida, Garbiy Sibir pasttekisligining kuruk chullarida va Markaziy Osiyo
xududida keng tarkalgan.
Sizot suvlari uch xildagi mintakalar konuniyatiga buysunadi: iklimiy, gidrodinamik va
ozukalanish. Iklim mintakaligiga asosan, kutbdan ekvatorga yakinlashib borilgan sari sizot
suvlarining minerallashuvi va chukurligi ortib boradi. Namgarchilik etarli mintakalarda chuchuk
suvlar xosil buladi va namgarchilik kam erlarda minerallashuvi yukori suvlar tarkalgan buladi. Bu
uzgarishlar konuniyati kenglik va vertikal mintakalar buyicha kuzatiladi.
85
85
43- rasm. MDX xududida tarkalgan sizot suvlarining shakliy xaritasi (G.N.Kamenskiy
buyicha).
1 - erish mintakasidagi sizot suvlari;
2 - kontinental shurlanish maydoni bulgan erish mintakasi;
3-kontinental shurlanish mintakasi sizot suvlari;
4-tog jinslarining erishi mintakasida tarkalgan sizot suvlari. Gidrodinamik mintakalar
xududning tabiiy drenalanganligi darajasining pasayib borishi bilan sizot suvlarining minerallashuvi
ortib borishida va sizot suvlari chukurligining kamayib borishda namoyon buladi.
Tabiiy drenalanganlik darajasi-urganilayotgan ma`lum maydondan vakt ichida okib chikib
ketayotgan sizot suvi okimining sarfini kursatadi. Tabiiy drenalanganlik yukori darajada bulsa, er
osti suvi okimining sarfi shunchalik katta buladi.
Melioratsiya masalalarini xal kilishda sugorish maydonining drenalanganligidan tashkari
ayrim katlamning, masalan kumlar ustida joylashgan yopkich gilli tuprokning drenalaganligini
aniklash maksadga muvofikdir. Yukori katlamning drenalaganligi kursatgichi bulib, bosimlarning
farkiga va yopkich katlamning vertikal suv utkazuvchanligiga boglik buladigan, yukori katlamdan
tagidagi katlamga okib utadigan suv sarfi xizmat kiladi.
Yopkich katlamning drenalanganligi bosimlarning farki uzgarishi bilan vakt ichida uzgarib
turadi.
er osti suvi okimining sarfiga karab, (D.M.Kats, 1967 y.) tabiiy drenalanganlikning 5 ta
mintakasi ajratiladi: kuchli drenalangan, kuchsiz drenalangan, juda kuchsiz drenalangan va er osti
suvi okmaydigan, suv okimi xarakatlanmaydigan yoki butunlay drenalanmagan (yoki sizot suvi
xavzasi).
Sizot suvlarining minerallashuvi birinchi mintakadan beshinchi mintakaga tomon ortib
boradi va bu sizot suvi okimining sarfini, buglanishga va transpiratsiyaga sarf buladigan suv
mikdori bilan bulgan nisbatiga boglik. Birinchi ikki mintakada er ostidan okib utib ketadigan suv
mikdori katta (suvning chukurligi va tezligi katta) bulganligi uchun bu mintakada tuz tuplanmaydi
(tuz yigilish jarayoni sodir bulmaydi).
Aeratsiya mintakasidan va suvli jinslardan erigan tuzlarni sizot suvlari okimi olib chikib
ketadi va sizot suvlarining tezligi kamaygan mintakalarda yigiladi. Shuning uchun ularning satxi er
yuziga yakinlashadi va bu mintakalarda buglanish okib chikib ketadigan suv sarfidan katta buladi.
86
86
Bunday drenalanganlik yomon bulgan mintakalarda sizot suvlari buglanadi va ularning
minerallashuvi ortadi. Bu mintaka tuproklarida tog jinslarida va sizot suvlarida tuz yigiladigan
mintaka xisoblanadi.
Chul (saxro) lardagi sizot suvlari xavzalarida suvlar xaddan ziyod minerallashgan buladi.
Mintakalarning tartib bilan almashinishi tog oldi xududlarida anik xarakterlanadi va toglardan
pasttekisliklar tomon uzoklashib borgan sari tabiiy drenalanganlik yomonlashib boradi va shu bilan
bir katorda minerallashuvi ortib boradi. Shu sababli kurgokchil iklimli xududlarda suv ta`minoti
kuduklari, daryo va kanallar yakiniga joylashtiriladi.
Dostları ilə paylaş: |