Geologiya uzb

 

 

78

78

10-Bob. Sizot suvlari

 

1-Ma`ruza  Sizot suvlarining yotish sharoitlari 

2-Ma`ruza  Sizot suvlarining yuzasi 

3-Ma`ruza  Sizot suvlarining ozukalanish va sarf bulish sharoitlari 

4-Ma`ruza  Sizot suvlarining mintakalar buyicha tarkalishi 

Nazorat uchun savollar 

 

 

1-Mavzu. Sizot suvlarining yotish sharoitlari

 

Sizot suvlari deb, er yuzasidan birinchi suv utkazmaydigan katlam ustiga joylashgan doimiy 

xarakat  kiluvchi  suvli  katlamga  aytiladi.  Sizot  suvlarining  yuza  kismi  suv  utkazmas  katlam  bilan 

chegaralanmaydi  va  suv  utkazuvchi  katlam  suv  bilan  tulik  tuldirilmaydi,  shuning  uchun  sizot 

suvlari bosimsiz, erkin yuzaga ega buladi (36-rasm). Kuduklar bilan sizot suvlarining yuzasi ochilsa 

ularning  satxi  uzgarmaydi  yoki  balandligi  uz  urnida  koladi.  Sizot  suvlari  tabiatda  deyarli  xamma 

erda  keng  tarkalgan  va  ular  asosan  turtlamchi  davr  yotkiziklariga  joylashgan.  Sizot  suvlarining 

yotish  sharoitlari  turli-tumandir  va  erning  fizik-geografik,  geomorfologik  sharoitiga  va  geologo-

litologik tuzilishiga va boshka omillarga boglik. 

Atmosferada  sodir  buladigan  xamma  uzgarishlar  sizot  suvlarini  uzgartiradi.  Atmosfera 

yoginlarining  ta`siridan,  sizot  suvlarining  satxi  uzgarib  turadi.  Yogin  kam  bulgan  yillar  sizot 

suvlarining  satxi  pasayadi,  yogin  kup  yillari  esa  ularning  satxi  kutariladi.  Sizot  suvlarining  satxi 

atmosfera bosimiga xam boglik buladi. Vakt utishi bilan sizot suvlarining tarkibi va xarorati uzgarib 

turadi. 

Sizot  suvlarining  yuzasi,  ularning  oynasi  deyiladi. Litologik  tarkibi  va  gidrogeologik 

xossalari bir xil bulgan tog jinslari katlamlariga joylashgan sizot suvlari suv gorizontlari yoki suvli 

katlam  deyiladi.  Suvli  katlamning  tagida  joylashgan  suv  utkazmaydigan  jinsni  suv  utkazmaydigan 

katlam  deyiladi.  Suvli  gorizontning  kalinligi  deb,  sizot  suvining  yuzasidan  suv  tusar  katlam 

yuzigacha bulgan tik masofaga aytiladi.  

Sizot suvlari odatda tekis tulkinsimon yuzani xosil kiladi va yakin atrofdagi jarliklar, daryo 

vodiylari tomon kiyalangan buladi. Fakat pasttekisliklarda, kiyalik juda kichik bulsa sizot suvining 

yuzasini  shartli  ravishda  tekis  yuza  deb  kabul  kilsa  buladi.  Kiyalik  buylab  turli  tezlikda  xarakat 

kiluvchi sizot suvlari, sizot suvining okimi deyiladi (36-rasm).  

Gorizontal  yuzaga  ega  bulgan  sizot  suvlari,  sizot  suvlari  xavzalari  deb  aytiladi  (37-rasm). 

Sizot  suvi  xavzalari  suv  utkazmas  tog  jinslarining  yuzasi  bukilgan  rel`efga  ega  erlarda  xosil 

buladi.       Shuni  kayd  kilish  kerakki  sizot  suvi  xavzalari,  infil`tratsiya  yoki  kondensatsiya  suvlari 

xavzalarni tuldirib-toshirish imkoniyatiga ega bulmagan erlarda xosil buladi (37-rasm). 

Tabiatda  ayrim  vaktlarda  sizot  suvi  okimlari  bilan  xavzalari  gidravlik  jixatdan  boglangan 

xolda  uchraydi  (38-rasm). Aksariyat  sizot  suvlari  xavzalari  deb,  ayrim  geologik  strukturalarni 

tuldirgan sizot suvlariga aytiladi (masalan, allyuvial yotkiziklar bilan tuldirilgan daryo vodiysi).  

36 

- 

rasm. 

Tog 

jinsi 

katlamlarida 

suvlarning taksimlanish mintakalari 

aa-er yuzasi; bb-kapillyar suvlarning yuzasi; vv-sizot 

suvlarining   

yuzasi;   gg-suv  utkazmas  katlamning  yuzasi;  ab-

aeratsiya mintakasi;  

bv-kapillyar  suvlar  mintakasi;  vg  -  suvga  tuyingan 

mintaka; h-sizot suvi kalini; 1-kum; 2-suvli kum; 3-gil 

   

          

 

 

---

 

 

79

79

 

 

 

 

 

 

 

 

37-rasm. Sizot suvlarining xavzasi 

aa-sizot suvlarining yuzasi; bb-suv utkazmas jins katlamining yuzasi;  

1-kumlar; 

2-suvli kum katlami; 

3-gillar 

 

Sizot  suvlari  ogirlik  kuchi  ta`sirida  baland  joylardan  past  joylarga  tomon  xarakat  kiladi 

xamda suvning xarakati  karshilik kam bulgan tomonga  yunalgan buladi. Ayrim daryo vodiylarida, 

ayniksa daryo uzanlarida, er osti suvlarining yunalishi er usti suvlarining yunalishi bilan mos keladi. 

e.A.Zamarinning  bergan  ma`lumoti  buyicha  sizot  suvlari  yuzasining  kiyaliklari  0,001-0,007  ni 

tashkil  kiladi  va  taxminiy  tezligi  yirik  kumlarda  1,5-2,0  m/kunni,  mayda  kumlar  va  kumok 

tuproklarda 0,5-1,0 m/kunni, gilli tuprok va lyoss jinslarida esa 0,1-0,3 m/kunni tashkil kiladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

38-rasm. Sizot suvlari okimi va xavzasi 

1-kumlar; 

2-suvli kum katlami; 

3-suv utkazmas jins katlami; 

4-sizot suvining satxi; 

5-sizot suvlari xarakatining yunalishi; 

6-atmosfera yoginlarining infil`tratsiyasi 

 

Sizot  suvlarining  satxi  balandlik  erlarda,  daryo  vodiylari  va  soylardagiga  nisbatan  yukori 

mutlak  balandliklarda  joylashadi. Sizot  suvi  gorizontlari  daryo  vodiylari,  jarliklar,  soylar,  kul 

chukurliklari bilan kesilsa, ular buloklar kurinishida er  yuziga okib chikadi va sarf bulish jarayoni 

ruy  beradi.  Sizot  suvining  yuzasi  uyilgan  tomonga  karab  pasayib  boradi  va  bu  yuzani  depression 

yuza deyiladi. 

Sizot  suvlari  kator  uziga  xos  belgilarga  ega: 1.  Sizot  suvlari  aksariyat  bosimsiz,  erkin 

yuzaga  ega  buladi  va  atmosfera  bilan  tugridan-tugri  boglangan  buladi.  Tog  oldi  tekisliklarida  va 

tashilish konusi yotkiziklarida bosimli xam bulishi mumkin. 

---