Geologiya uzb
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Infil`tratsiya nazariyasi.
- 9-jadval
71 71 darajaga kutariladi. Gigroskopik suv, suv bugining xavodan yutilishi natijasida xosil buladi. Ma`lumki tog jinslaridagi (govak muxitda) gigroskopik suvning mikdori atrofdagi xavoning namligiga boglik. Xavo namligining ortishi natijasida suv bugining bir kismi jins zarralari atrofida suv pardasini xosil kiladi. Parda kurinishidagi suvlar tuprokda, jinslarda zarra yuzalarining tortish kuchi ta`sirida ushlanib turadi va ogirlik kuchi ta`sirisiz kalinligi katta pardadan kichik parda tomon xarakat kilishi mumkin. Jins zarralari yuzasida parda kurinishida joylashgan suvning maksimal mikdorini A.F.Lebedev maksimal molekulyar namlik sigimi deb ataydi. Gruntning kapillyar govaklari va oraliklarini gravitatsion suv tuldiradi va ular ogirlik kuchi va gidrostatik bosim ta`sirida xarakatlanadi. A.F.Lebedevning fikricha, er pusti bilan atmosfera oraligining namlik rejimida ma`lum muvozanat mavjud. Agar atmosferadagi suv bugining elastikligi (kayishkokligi), tog jinsi govaklaridagi xavo namligining elastikligidan (kayishkokligidan) ortik bulsa, suv bugi atmosferadan tog jinslari (aeratsiya) ichiga kirishi va kondensatsiyaga uchrab suyulishi mumkin. Demak Fol`ger gipotezasi bilan A.F.Lebedev nazariyasi urtasida katta printsipial fark bor. Fol`gerning fikricha tog jinslariga xavo kiradi va tsirkulyatsiya buladi, A.F. Lebedev fikriga kura esa, tog jinslariga suv buglari elastiklikning farki xisobiga kiradi. Suv bugining elastikligi xaroratning kutarilishi bilan ortib boradi. Agar jinslarning namligi maksimal gigroskopik namlikdan katta bulsa, suv bugining elastikligi maksimumga etadi va xisoblab chikilishi mumkin. A.F.Lebedev uz tajribalariga asoslanib kondensatsiya jarayoni natijasida kish oylarida tuprok katlami Odessada 66 mm, Rostov-Donda 67-80 mm kalinlikdagi suv xisobiga tuyinishini xisoblab chikdi. Kish oylarida suv bugining xarakati pastdan yukoriga, yoz oylarida esa yukoridan pastga yunalgan buladi. Suv bugi xarakati xarorat uzgarmas (doimiy) katlamchagacha davom etadi. Bu katlamdan chukurlashgan sari erning xarorati ortib borib va unga muvofik ravishda suv bugining elastikligi ortib boradi va xarorat doimiy katlamga pastdan suv bugi okib keladi. Bu chukurlikdagi suv bugining kuyuklashuvi A.F.Lebedevning fikri buyicha chul xududlarida sizot suvlarining birinchi gorizontini xosil kiladi. Shunday kilib geotermik gradient mintakasida suv buglarining pastdan yukoriga xarakati kuzatilishi kerak, lekin bu jarayonning jadalligi xamma katlamlarda xar xil buladi. Geotermik gradient kichik katlamlarda jarayonning tezligi katta va gradient katta katlamlarda jarayonning tezligi kichik buladi. Agar katlamning geotermik gradienti kichik va pastda joylashgan xamda geotermik gradient katta va katlam yukorida joylashgan bulsa, shu ikki mintakaning chegarasida kondensatsiya tufayli tomchi-kurinishidagi suv xosil buladi. Bu fikrlar bilan bir katorda A.F.Lebedev er osti suvlarini infil`tratsiya yuli bilan xosil bulishini xam inkor kilmaydi. Ayrim tabiiy mintakalarda kondensatsiya jarayoni er osti suvlarini ozukalantirishda katta axamiyatga ega. Masalan, Sharkiy Sibirda (Buryatiya, Markaziy Yakutiya) kondensatsion suvlarning yillik mikdori 20-80 mm oraligida uzgarib turadi. V.N.Kuninning (1963) xisoblariga kura Korakum sharoitida kondensatsiya jarayonida turli chukurliklarda yiliga kuyidagi mikdorlardagi kondensatsion suvlar xosil bulishi mumkin (8-jadval).
kismga bulinadi. Birinchi kismi er usti suvi okimlarini xosil kiladi, ikkinchi bir kismi-buglanadi, uchinchisi - usimliklar bilan iste`mol kilinadi va turtinchi kismi esa tog jinslariga shimiladi. Yogin suvlarining tog jinslariga sizib kirishi erning geologik tuzilishiga, jinslarning govakligiga, yorik va bushliklariga boglik.
8-jadval Korakum sharoitida kondensatsiya jarayonida xosil buladigan suv mikdori, mm
Chukurliklar, m Kondensatsion suvlar
72 72 okimi, yil/mm 1,5 17,8 2,0 2,5 3,0 3,3 6,0 2,1 2,5 0,9 13,0 0,2 19,5 - 27,0 -
A.F. Lebedev kondensatsiya nazariyasini ishlab chikish bilan bir katorda, tabiatda keng kulamda atmosfera yoginlarining aeratsiya mintakasiga infil`tratsiya bulishini va bu suvlar er osti suvlarini ozukalantirishga sarf bulishini kursatdi. Infil`tratsiya tezligi yoginning mikdoriga va er pusti yukori katlamining litologik tuzilishiga boglik. Yoginning mikdori kanchalik kup bulsa, shunchalik kup suv erkin suv kurinishida tog jinslariga sizib kiradi va er osti suvlarini ozukalantirishga ketadi. Boshkacha aytganda, tog jinslarining va tuproklarning suv utkazuvchanligi kanchalik yaxshi bulsa yogin suvlarining shunchalik kup mikdori er osti suvlariga etib boradi. Infil`tratsiya jarayonida atmosfera yoginlari suvlari uz yulida suvni yomon utkazadigan jinslar: ustida yigiladi va natijada er osti suvlarining bir necha gorizontlarini xosil kiladi. Infil`tratsiya jarayoni uzluksiz davom etmay, davriy ravishda atmosfera yoginlarining rejimiga, xavoning va tog jinslarining xaroratiga boglik ravishda davom etadi. Atmosfera yoginlarining er ostiga sizib kirishi juda murakkab jarayondir va kator tabiiy omillar ta`siri ostida- iklim (yoginning jadallik mikdori, xavoning xarorati va boshkalar) geologik (tog jinsi govakligi, yoriklari, suv utkazuvchanligi), geomorfologik (rel`efning tavsifi, er yuzining kiyaligi) usimliklar ta`sirida rivojlanadi. Rossiya Federatsiyasi evropa kismining shimoliy va markaziy xududlarida yoginning yillik mikdori 450-700 mm ni tashkil kiladi va bu erlarda ularning infil`tratsiyasi uchun sharoit kulay, janubiy tumanlarda esa yoginning mikdori oz va infil`tratsiya tezligi 2-3 barobar sekin buladi. Markaziy Osiyo sharoitida yoginning mikdori juda oz bulgani uchun er osti suvlari deyarli infil`tratsiya xisobiga ozukalanmaydi. Fakat tog oldi va toglik xududlarda infil`tratsiya xisobiga er osti suvlari kupayishi mumkin. Turli tabiiy mintakalarda yillik atmosfera yoginlarining 5-40% infil`tratsiya orkali sizot suvlariga etib borishi mumkin. Arid iklimli mintakalarda atmosfera yoginlarning mikdori juda oz va buglanuvchanlik juda katta bulganligi uchun sizot suvlari infil`tratsiya xisobiga deyarli ozuka olmaydi. V.N.Kunin ma`lumotlari buyicha Korakumda sizot suvlari atmosfera yoginlari xisobiga yiliga 25 mm gacha ozuka olishi mumkin. D.M.Katsning (1959y.) ma`lumotiga kura Buxoro viloyatida sizot suvlari 0,90 m chukurlikda joylashgan erlarda, infil`tratsiya xisobiga 30 mm suv kushilishi mumkin va infil`tratsiya 1,5 metr chukurlikda deyarli sodir bulmaydi. L. N. Poberejskiyning (1977y.) ma`lumotlariga kura arid iklimli sugoriladigan maydonlarda sizot suvlarining atmosfera yoginlari xisobiga ozukalanishi lyoss jinslarida sizot suvlarining chukurligiga boglik ravishda kuyidagi mikdorlar bilan ifodalanadi (9-jadval).
Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|