Geologiya uzb
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 8-Bob. er osti suvlarining paydo bulishi va tasnifnomalari
- 1. Kondensatsiya nazariyasi.
69 69 µ s.b =W t.n.s - W m.m.n.s
(7.15) µ s.b -suv berish koeffitsienti, %; W t.n.s -tulik namlik sigimi, %; W m.m.n.s -maksimal molekulyar namlik sigimi, %.
3 tog jinsidan olinishi mumkin bulgan suv mikdorini kursatadi. Tog jinslarining suv berish kobiliyati turlicha buladi (7-jadval).
7-jadval Tog jinslarining suv berish kobiliyati
Tog jinsi Tog jinsining suv berish kobiliyati Yirik va mayda shagalli kum 0,20 - 0,35 Urta donali kum 0,20 - 0,25 Mayda donali kum 0,15 - 0,20 Uta mayda donali kumlar va kumli tuprok
Gilli tuprok va sog tuproklar 0,10 Torf
0,05 - 0,15 Kumtoshlar 0,02 - 0,03 Yorilgan oxaktoshlar 0,008 - 0,10
Yirik zarrali kumlar, shagallar va shularga uxshash jinslarning suv berish kobiliyati katta buladi. Gil, torf jinslari esa, umuman erkin xolda suv berish kobiliyatiga ega emaslar. Tog jinslarining suv berish kobiliyati laboratoriya usulida, er osti suvlarining rejimini kuzatish va tajribaviy suv tortib olish tajribasining natijasidan foydalanib aniklanishi mumkin. Suv berish kobiliyatining kiymati tog jinsining granulometrik tarkibiga, suvning yopishkokligiga va tog jinsidan suvning sizib tushish vaktiga boglik.
70 70 8-Bob. er osti suvlarining paydo bulishi va tasnifnomalari
1-Ma`ruza er osti suvlarining paydo bulishi 2-Ma`ruza er osti suvlarining yotish sharoiti buyicha tasnifnomasi Nazorat uchun savollar
er osti suvlarining paydo bulishi masalalari bilan kishilar kadimdan shugullanib kelishgan. Kadim zamonlardan boshlab faylasuflar bu muammolar bilan kizikib kelishgan va bu tugrisida fikr yurita boshaganlar. Platonning (eramizdan avvalgi III -IV asrlarda)fikricha er osti va usti suvlari dengiz suvlari xisobiga xosil bulgan. Bu suvlar tuzlardan xoli bulganlaridan sung daryo suvlariga utadi va dengizlarga er osti suvlari okimlari kurinishida kaytadi deb fikr yuritgan. Aristotelning (eramizdan avvalgi IV asrda) fikricha, er osti suvlari toglarda sovuk xavoning kuyuklashuvi natijasida xosil buladi. Demak, Aristotel birinchi bulib suvlarni kondensatsiya yuli bilan xosil bulishi fikrini aytgan. Mark Vitruviy Pollio (eramizdan avvalgi I asr) er osti suvlari atmosfera yoginlarining tog- jinslaridan sizib utishi natijasida xosil bulgan deb faraz kilgan. XVII asrda Dekart, er osti suvlari okean suvlari bilan tutashgan degan fikrni aytgan. Uning fikricha, er pustiga sizib kirgan okean suvlari erning issikligi ta`sirida bugga aylanadi va erning yukori katlamlarida kuyuklashib er osti suvlarini xosil kiladi. Mashxur fizik Mariot (XVI-XVII asr) er osti suvlari-er usti suvlarining sizib utishi natijasida xosil buladi degan nazariyani ilgari suradi. Mariot uz nazariyasida er osti suvlarining mikdorini yomgir yoggan vaktlarda (davrlarda) kupayishini asos kilib olgan va bu tabiiy xodisalarni kuzatgan. Xozirgi vaktda er osti suvlarining xosil bulishini tushuntiruvchi nazariyalar, keng kulamda utkazilgan tajribalar yordamida asoslangan va 4 ta asosiy kurinishda rasmiylashtirilgan.
utkazilgan injenerlar s`ezdida uzining mashxur ma`ruzasi bilan suzga chikadi va er osti suvlarining kondensatsiya yuli bilan paydo bulishi nazariyasini urtaga tashlaydi. Otto Fol`ger bu ma`ruzasini er osti suvlari atmosfera yoginlarining sizib utishi natijasida xosil bulishini inkor etdi. Uz e`tirozining tasdiki uchun yomgir kup mikdorda yoggan davrlarda ular katta chukurliklarga sizib utmaydi va er osti suvlarini ozukalantirmaydi degan dalilni asos kilib oldi. Agar shunday xodisa bulsa, u xolda jilga (soy) va daryo suvlari dengizlarga etib bormagan bular edi va uz xarakati yulida tog jinslariga singib ketgan bulardi. Uning fikricha er osti suvlari xavoning, erning sovuk katlamlariga kirishi va suv buglarining kondensatsiyaga (kuyuklashuvi) uchrashi natijasida xosil buladi. Usha davrda mashxur meteorolog va geograf Gann uning bu nazariyasiga asosli e`tiroz bildirdi va agar suvlarining kondensatsiyasini Fol`ger aytganidek kabul kilinsa, kondensatsiya vaktida ajralib chikadigan issiklik erni shunchalik kizdirib yuborar ediki, kondensatsiyaning davom etishi uchun sharoit yukolardi, bundan tashkari atmosferada sizot suvlarini ozukalantirishni ta`minlaydigan, shuncha mikdordagi suv bugi yuk. Xisoblar shuni kursatadiki 2 mm kalinlikdagi er osti suvlarini xosil kilish uchun xar 12 soat mobaynida I m 2 er yuzasidan 1000 m 3 xavo utishi va keyingi 12 soat maboynida atmosferaga kaytishi kerak. Ya`ni xavoning tezligi 83,3 m/s tashkil kilishi kerak. Atmosfera bilan aeratsiya mintakasi urtasida bunchalik faol xavo almashinuvi xech kaerda xech kim tomonidan kuzatilgan emas. Keyinchalik bu gipoteza ma`lum yillargacha unutilib yuborildi. Kondensatsiya nazariyasini bir necha yillardan sung rus olimi A.F.Lebedev tajribalar asosida kaytadan rivojlantirdi. Rus olimi A.F.Lebedev 1907-1919 yillarda Rossiyaning janubida kuplab tajribalar utkazdi va Fol`ger nazariyasiga katta tuzatishlar kiritdi. Uning fikricha suvlar bug kurinishida atmosferada xamda tog jinslarining govak va bushliklarida tarkaladi. Suv bugi bosim katta erdan bosim kichik er tomoniga karab xarakat kilishi mumkin. Agar tuprok yoki gruntdagi xavoning namligi uning maksimal gigroskopik namligidan katta bulsa, suv bugining elastikligi (kayishkokligi) maksimum Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|