67
67
Kursatib utilganlardan tashkari govaklik ochik va dinamik turlarga bulinadi. Ochik govaklik
deb, (yoki uning koeffitsienti) ochik tutash govaklar xajmining, tog jinsining xajmiga bulgan
nisbatiga aytiladi.
V
o.m
-ochik tutash govaklarning xajmi; V - tog jinsining xajmi.
Dinamik govaklik deb, (yoki uning koeffitsienti) tog jinslarida xarakatlanayotgan suyuklik
(suv) xajmining, tog jinsi xajmiga bulgan nisbatiga aytiladi.
Vg-tog jinsida xarakatlanayotgan suyuklik xajmi; V-tog jinsining xajmi.
Dinamik govaklik koeffitsienti tog jinslaridagi govak va yoriklarning kaysi bir kismi
xarakatlanayotgan suvlar bilan tuldirilganligini kursatadi. Umumiy, ochik va dinamik govaklarning
xajmi tog jinslarining xarakteri, xosil bulishi, govak va yoriklarning kattaliklari va
tsementlanganliklari bilan boglik.
3. Suv utkazuvchanlik. Suv utkazuvchanlik deb, tog jinslarining uz govaklaridan,
yoriklaridan suv utkazish kobiliyatiga aytiladi. Suv utkazuvchanlik tutash govaklarga, yoriklarning
kattaliklariga boglik va fil`tratsiya koeffitsienti bilan ifodalanadi. Uning ulchov birliklari, tezlikning
ulchov birliklari sm/sek, m/sek, m/kun bilan ifodalanadi.
Gidrogeologiya, injenerlik geologiyasi, er osti suvlari dinamikasida va turli gidrogeologik
xisoblarda (er osti suvlarini idora kilishda yoki ularni tortib olishda) Darsi konunidan kelib
chikadigan fil`tratsiya koeffitsienti kullaniladi.
Darsi konuniga asosan, vakt birligi ichida tog jinslaridan sizib utayotgan (fil`tratsiya)
suvning mikdori (Q), sizib utayotgan kundalang kesim yuzasiga (F) va gidravlik gradientga (J)
proportsionaldir.
Tenglamaning ung va chap tomonlarini F ga nisbatini olib Q / F=V bilan belgilasak,
fil`tratsiya tezligini V=K*J (7.10) ekanligini aniklaymiz. Bu formula, agar gidravlik gradient birga
teng bulsa, fil`tratsiya koeffitsienti fil`tratsiya tezligiga teng ekanligini kursatadi, ya`ni agar J=1
bulsa ,V=K. Fil`tratsiya tezligi er osti suvlarining xakikiy tezligiga teng emas, chunki suvlarning
xarakati tog jinslarining tutash govaklari va bushliklari orkali amalga oshadi.
Tabiatdagi tog jinslari uzlaridan turli darajada suvni utkazadi. Bu xossalariga karab suvni
yaxshi utkazuvchi jinslar, suvni yomon utkazadigan jinslar va suvni utkazmaydigan jinslarga
bulinadi.
Agar suvni yaxshi utkazuvchi jins katlamlari ostida, suvni utkazmaydigan jinslar yotkizilgan
bulsa, u xolda suvni yaxshi utkazuvchi jinslarda er osti suvlari tuplanishi va xarakatlanishi uchun
sharoit yaratilishi mumkin.
Bu katlamlarga suvli katlamlar deyiladi. Suvni yaxshi utkazadigan jinslarga shagal, kum,
yorilgan va govakli kumtoshlar va oxaktoshlar kiradi. Suv utkazmaydigan jinslarga gillar, gil
slanetslari, govaksimon yoki yoriksiz kotgan, massiv koya tog jinslari kiradi. Suvni yomon
utkazadigan jinslarga esa gilli kumlar, kumok tuprok, gilli tuprok va sog tuprok, govak yoriklari
kam uchraydigan kattik massiv jinslar kiradi.
4. Tog jinslarining namligi. Tog jinslari tabiiy sharoitda doimo turli mikdordagi suvni uz
tarkibida ushlab turadi. er osti suvlarining satxidan yukorida joylashgan tog jinslarining tarkibidagi
suvlarning mikdori yil mobaynida xaroratning fasliy uzgarishi, suvlarning buglanishi,
yogingarchilikning yogishi ta`siri ostida uzgarib turadi.
Q=K
* F * J
(7.9)
68
68
er osti suvlarining satxidan pastda joylashgan tog jinslari namligining mikdori esa doimiy
buladi va ular suvga tuyingan buladi. Tabiiy namlik, tabiiy tuzilishga ega bulgan tog jinsi
namunalaridan aniklanadi. Tabiiy namlikning mikdori tog jinsi namunasini kuritish yuli bilan
aniklanadi va uning tog jinsidagi mikdori ogirlik namligi va xajmiy namligi bilan
ifodalanadi. Ogirlik namligi deb, suv massasining kuruk jins ogirligiga bulgan nisbatiga aytiladi.
W
t.o.n
-tabiiy ogirlik namligi, %; q
t.n.o
-tog jinsi namunasining tabiiy namlik xolatidagi
ogirligi, g; q
k.o
-tog jinsi namunasining 105-106
0
S da kuritilgandagi ogirligi.
Xajmiy ogirligi 1 sm
3
nam tog jinsi tarkibiga joylashgan suv xajmi bilan belgilanadi va
kuyidagi formula yordamida aniklanadi:
W
x.n
=W
o.n
*δ
(7.12)
W
x.n
-xajmiy namlik, %; W
o.n
-ogirlik namligi, %; δ-kuruk tog jinsining xajmiy ogirligi,
g/sm
3
.
Bu kursatkichlardan tashkari, gidrogeologik tekshiruv ishlarida tog jinslarining nisbiy
namligi yoki tuyinish xamda suv bilan tuyinish defitsiti aniklanadi.
Tog jinsining tuyinish koeffitsienti deb, xajmiy namlikning govaklik koeffitsientiga bulgan
nisbatiga aytiladi.
Tog jinsining tuyinish kamchiligi deb, tulik namlik sigimi bilan tabiiy namlik orasidagi
farkga aytiladi.
d
t.k
=W
t.n.s
-W
t.n
7.13
d
t.k
- tog jinsining tuyinish defitsiti, %;
W
t.n.s
- tog jinsining tulik namlik sigimi, %;
W
t.n
-tog
jinsining tabiiy namligi, %.
5. Namlik sigimi va suv berish kobiliyati. Tog jinslarining ma`lum mikdordagi suvni uziga
kabul kilish, sigdirish va tutib kolish kobiliyatiga namlik sigimi deb aytiladi. U namlik sigimi
koeffitsienti orkali va ogirlik birligida va xajmiy foizlarda ifodalanadi.
Ogirlik birligidagi namlik sigimi bilan xajmiy namlik sigimi orasidagi boglanish kuyidagi
formula orkali ifodalanadi:
W
x.n.s
=W
o.n.s*
δ
(7.14)
W
x.n.s
-xajmiy namlik sigimi koeffitsienti, %; W
o.n.s
-ogirlik birligidagi namlik sigimi
koeffitsienti, %; δ -kuruk tog jinsining xajmiy ogirligi g/sm
3
.
Tog jinslarining namlik sigimi gigroskopik, molekulyar, kapillyar va tulik namlik sigimi
turlariga bulinadi. Gigroskopik va molekulyar namlik sigimi deb, tog jinslari zarralari yuzasida
elektromolekulyar kuchlar bilan tutib turilgan gigroskopik va parda kurinishidagi suv mikdoriga
aytiladi.
Kapillyar namlik sigimi kapillyar govaklar tuldirilgandagi suv mikdoriga teng keladi. Tulik
namlik sigimi tog jinsi govaklarining barchasi tuldirilgandagi suv mikdoriga tugri keladi.
Maksimal gigroskopik namlik sigimi tog jinslarining nisbiy namligi 100% ga teng bulgan
xavodan adsorbtsiya yuli bilan kabul kilib olgan maksimal suv mikdorini kursatadi. Maksimal
molekulyar namlik sigimi tog jinslari tarkibidagi parda kurinishidagi suvning mikdoriga teng keladi.
Tog jinslari namlik sigimi buyicha, namlik sigimi katta jinslar (torf, il, gil, gilli tuprok), kichik
namlik sigimiga ega bulgan jinslar (bur, mergel, gilli kum, lyossimon jinslar) va namlik sigimi yuk
jinslarga (massiv magmatik, metamorfik va chukindi jinslar, kum, chakik tosh, shagal) bulinadi.
Suvga tuyingan tog jinslarining, ogirlik kuchi ta`siri ostida uz tarkibidagi suvning bir
kismini erkin xolatda okizib chikarish xususiyatiga suv berish kobiliyati deyiladi. Tog jinslarining
suv berish kobiliyati, uning koeffitsienti bilan ifodalanadi va ogirlik birligida yoki foizlarda
ifodalanadi. Suv berish kobiliyati koeffitsienti kuyidagi formula orkali aniklanadi: