Fesil indd
Yüklə 4,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.8 Azərbaycan: gender bərabərliyi və insan inkişafı
- Parlamentdə iştirak
- Gender Bərabərsizliyi İndeksi Reproduktiv sağlamlq Səlahiyyətlərin genişləndirilməsi
- Avropa və Orta Asiya regionu 50
- Suallar: 1. Zəhra həyatında hansı seçimlərin qarşısında durdu 2. Gender bərabərsizliyi Zəhranın seçimlərinə necə təsir göstərdi
280 Cədvəl 1 Göründüyü kimi, çox yüksək İnsan İnkişafı İndeksinə malik olan ölkədə (Norveç) gender bərabərsizliyi az müşahidə olunur (GII olduqca aşağıdır). İnsan İnkişafı İndeksi çox aşağı olan ölkədə (Əfqanistan) isə gender bərabərsizliyi ol- duqca kəskindir. İnsan İnkişafı baxımından orta mövqelərde yerləşən Azərbaycan və Qazaxıstanda GII səviyyəsi də yaxındır. Bu arada, Qətərə aid göstəricilər ümumi tendensiyadan fərqlənir, olkənin İnsan İnkişafı İndeksi çox yüksəkdir, lakin GII qadınlarla kişilərin nailiyyətləri arasında kəskin bərabərsizliyin oldu- ğunu nümayiş etdirir. Bunun səbəbi Qətərin parlamentində qadın deputatların olmamasıdır. Gender Bərabərsizliyi İndeksi (Gender Inequality Index, GII) üç sahədə qadınlarla kişilərin nailiyyətləri arasında olan uyğunsuzluqların statistik göstəriciləri əsasında hesablanır. İndeks üç sahəni -- reproduktiv sağlamlıq, səlahiyyətlərin genişləndirilməsi və əmək bazarını əhatə edir. Reproduktiv sağ- lamlıq sahəsində vəziyyət iki göstərici əsasında müəyyənləşdirilir: onlardan biri ana ölümü, digəri isə yeniyetmələr arasında nəsilvermə əmsalıdır. Səlahiyyətlərin genişləndirilməsi sahəsinə aid məlumat yenə də iki göstərici (parlamentdə iş- tirak və təhsil səviyyəsi) əsasında hesablanır. Nəhayət, əmək bazarı sahəsində cəmi bir göstəricidən (işçi qüvvəsində iştirak səviyyəsi ) istifadə olunur.
Azərbaycan Respublikasında kişi və qadınların hüquq bərabərliyi ölkənin 1995-ci ildə qəbul olunmuş əsas qanunu olan Konstitusiya tərəfindən təmin edilir. Konstitusiyanın 25-ci maddəsi kişi və qadınların bərabər hüquq və azadlıqlarını təsbit edir və insan və vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının cin- si mənsubiyyətə görə məhdudlaşdırılmasını qadağan edır. Kişi və qadın ara- sında hüquq və azadlıqlar bərabərliyi və cinsi mənsubiyyətə görə ayri seçkili- 15
Cədvəl 1-də təqdim edilən rəqəmlər BMT-nin 2011-ci il üçün İnsan İnkişafı Hesabatından götürülüb, http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Table4.pdf 281 yin qadağan olunması Əmək Məcəlləsi, Ailə Məcəlləsi, Cinayət Məcilləsində və digər qanuni aktlarda öz əksini tapır. 2006-ci ildə qəbul olunmuş “Gender (kişi və qadınların) bərabərliyinin təminatları haqqında” qanunun məqsədi cinsi mənsubiyyətə görə ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan qaldırılması, kişi və qadınlara ictimai həyatın siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni və digər sahələrində bərabər imkanların yaradılması və gender bərabərliyinin təmin edilməsi idi 16 . 2010-cu ilin oktyabrında Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanu- nu” qəbul etmişdir. Azərbaycan dövləti həmçinin gender bərabərliyi sahəsində bütün əsas beynəlxalq sazişlərə, o cümlədən CEDAW konvensiyasına, Pekin Bəyannaməsi və Fəaliyyət Platformasına, Minilliyin Bəyannaməsi və Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə qoşulmuşdur. Azərbaycanın Gender Bərabərsizliyi İndeksi (GII 0.314) qlobal göstəricidən (GII 0.492) olduqca aşağı, Avropa və Orta Asiyaya aid regional gostəricidən isə (GII 0.311) bir qədər yuxarıdır. Gəlin İndeksin tərkibində olan məlumatlarla daha yaxından tanış olaq. Göründüyü kimi, reproduktiv sağlamlıq sahəsində hər iki göstərici üzrə Azərbaycanda mövcud olan vəziyyət regional rəqəmlərlə müqayisədə daha təhlükəlidir. Ana ölümü halları qadınların aldığı səhiyyə xidmətlərinin la- zımi səviyyədə göstərilmədiyindən, əhali arasında ana sağlamlığına dair məlumatlandırma səviyyəsinin aşağı olduğundan xəbər verir. Azərbaycan
Rep
sa Gen
produktiv ağlamlq
Yeniyetm arasnd nəsilver əmsal nder Bər
g mələr da rmə l rabərsiz
Səlahiyyətlə genişləndirilm Parlamentdə iştirak zliyi İnd ərin məsi
Təhsil səviyyəs Əmək
bazar eksi
si qü i k İşçi vvəsində iştirak 16
“Gender (kişi və qadınların) bərabərliyinin təminatları haqqında” qanun, 150 IIIQ, maddə 1, http://www.meclis.gov.az/?/az/legislation/view/867 282 Demoqrafiya və Sağlamlıq Sorğusunun (2006) nəticələrinə əsasən səhiyyə xidmətlərindən istifadə etməkdə ən çox çətinliklərlə rastlaşan qadınlar Dağlığ Şirvan, Lənkəran və Aran bölgələrində yaşayır. Cədvəl 2 Sağlamlıq sahəsində qadınların rastlaşdığı digər ciddi problem İndeksə daxil olan göstəricilərdə bilavasitə əks edilməmişdir. Gender Bərabərsizliyi İndeksi- nin əhatə etmədiyi selektiv (gələcək uşağın cinsini seçmək məqsədi ilə aparılan) abortlar praktikası minlərlə azərbaycan qadının reproduktiv və ümumi sağlam- lığına ciddi ziyan vurur. BMT-nin Əhalin Fondunun məlumatına əsasən 2011-ci ildə Azərbaycanda hər 100 qıza 117 oğlan doğulurdu. 2012-ci il yanvar ayı- nın 1-nə Azərbaycan Respublikasının əhalisi tərkibində kişilər 49.6%, qadın- lar isə 50.4% təşkil edirdi. Lakin müasir texnologiyalardan sui-istifadə edən bu təhlükəli praktika nəticəsində 20-25 ilə ölkəmiz ciddi gender disbalansı ilə üzləşəcək. Patriarxal dəyərlər sistemi qız uşaqlarının yaşamaq hüququnu və ana- ların sağlam həyat sürmək hüququnu tanımayaraq onları insan inkişafı üçün əsas olan seçimlərdən məhrum edir. Yeniyetmələr arasında gənc anaların nisbətən yüksək sayı Azərbaycan üçün son illərdə aktuallaşan erkən nikahlar problemi ilə bağlıdır. Yeniyetmə analı- ğı ana və uşaq sağlamlığı üçün xüsusi risk zonasıdır. Tədqiqatların nəticələrinə əsasən erkən nikahlar həmçinin qızların orta təhsili yarımçıq buraxmasının əsas səbəblərindən biridir. Erkən nikahlar problemi timsalında gender bərabərsizliyinin Gender Bərabərsizliyi İndeksi Reproduktiv sağlamlq Səlahiyyətlərin genişləndirilməsi Əmək bazarnda iştirak mövqe göstərici Ana ölümü (hər 100,000 nəfər diri doğulana ana ölümü) Yeniyetmələr arasnda nəsilvermə əmsal (15-19 yaşnda hər 1000 qadn arasnda 15- 19 yaşda doğanlarn say) Parlamentdə qadn deputatlar (%) 25 yaşndan yuxar əhali arasnda ən az orta təhsili bitirmişlər (%) İşçi qüvvəsində iştirak (%)
Q K Q K Azərbaycan 50
0.314
38 33.8
16.0
65.4
61.9
59.5
66.8
Avropa və Orta Asiya regionu 50
0.311
29 28.0
13.4
78.0
83.3
49.7
67.8
283 insan inkişafı ilə sıx əlaqədə olduğunu aydın şəkildə görmək olar. Erkən yaş- larında ailələr tərəfindən nikahlara məcbur edilənlər adətən təhsillərini davam etdirmək imkanından məhrum olur. Bu qızların gələcəkdə istədikləri sahədə ix- tisas sahibi olaraq gəlir gətirən fəaliyyətlə məşğul olmaq şansları azalır. Milli qanunvericilikdə qadağan edilən erkən nikah praktikası qeyri-qanuni yollarla, rəsmi sənədləşdirmə aparılmadan həyata keçirilir. Beləliklə erkən nikahda olan qızların gələcəkdə özlərinin və uşaqlarının hüquqlarını qorumaq üçün qanuni vasitələrdən istifadə etmək imkanları məhdudlaşır. Erkən nikahların aradan qal- dırılması və nikaha məcbur edilmiş qadınların hüquqlarını qorumaq məqsədi ilə 2011-ci ildə Milli Məclisin qərarı ilə Azərbaycanda qızlar üçün nikah yaşının həddi bir il artırılaraq 18 yaşa çatdırıldı və Cinayət Məcəlləsinə qadını nikaha məcbur etməyə görə məsuliyyət nəzərdə tutan maddə əlavə edilidi. Qadınların səlahiyyətlərinin genişləndirməsi sahəsində Azərbaycana aid bi- rinci göstərici (parlamentdə qadın deputatların faizi) regional səviyyədən daha yüksəkdir. Azərbaycan dövlət idarəçiliyi sistemində çalışanlar arasında qadın- lar hələ də azlıq təşkil edir. 2004-cü ildə Azərbaycanda bələdiyyə seçkilərində iştirak edən qadın namizədlər cəmi 4% təşkil etmişdi. 2009-cu ildə keçirilmiş bələdiyyə seçkiləri nəticəsində isə seçilənlər arasında qadınların payı 26 faizə qədər qalxmışdı. Azərbaycan dövlət idarəçiliyi sistemində vəziyyət gender bərabərliyindən kifayət qədər uzaqdır. Azərbaycan Respublikasının Ailə, Qadın və Uşaq Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri və Ombudsman dövlət idarəçiliyinin yuxarı pillələrində çalışan yeganə qadın məmurlardır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən 17 2012-ci ildə 18 Azərbaycan Respublika- sının dövlət qulluğunda qadınlar 28%, kişilər isə 72% təşkil edirdi. Qadınlar əsasən yardımçı vəzifələrdə, kişilər isə inzibati vəzifələrdə çalışır. 1-4 təsnifatlar üzrə (rəhbər vəzifələr) inzibati vəzifələrdə çalışanlar arasında kişilər mütləq əksəriyyət (72.6%) təşkil edirdi. Azərbaycanda dövlət qulluğu sistemində çalı- şan hər üç qadından biri yardımçı vəzifədə çalışırdı.
Azərbaycan Respublikasında cinsindən asılı olmayaraq bütün vətəndaşlara pulsuz icbari ümumi orta təhsil almaq hüququ dövlət tərəfindən təmin edilir. Ölkədə qadınların və kişilərin savadlılıq səviyyəsi 100%-ə yaxındır (kişilər ara- sında 99.9%, qadınlar arasında 99.7%). Azərbaycanın təhsil sistemində qadınla- 17
Azərbaycanda qadınlar və kişilər 2012, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı, 2012, səh. 97 18 2012-cu il yanvarın 1-nə olan statistik məlumatlara görə. 284 rın iştirakı yüksək səviyyədə olsa da, təhsil pillələri ilə yuxarı qalxarkən şagirdlər və tələbələr arasında qadınların sayı azalır. Orta və ya daha yüksək təhsili bitirənlərin sayı baxımından milli göstəricilər regional rəqəmlərdən aşağıdır (Cədvəl 2). 2011-2012-ci tədris ilinin əvvəlinə dövlət ali təhsil müəssisələrində oxuyan tələbələr arasında qadınlar 47.6%, kişilər 52.4% təşkil etmişdir. Nəhayət, qeyd etməyə dəyər ki, regional göstəricilərlə müqayisədə Azərbaycanda qadınların işçi qüvvədə iştirak səviyyəsi olduqca yüksəkdir və kişi və qadınların işçi quvvədə iştirakı Azərbaycanda daha balanslıdır. Eyni zamanda, İndeksdən kənarda qalan, lakin Azərbaycanda qadınların iqtisadiy- yatda iştrakının mühüm göstəricisi olan orta aylıq əmək haqqı kişilərlə qadın- ların arasında olan iqtisadi bərabərsizliyi nümayiş etdirir: 2011-ci ildə muzdla işləyənlər arasında qadınların orta aylıq əmək haqqı kişilərin orta aylıq əmək haqqına nisbətdə yalnız 51,1% idi. Ölkə iqtisadiyyatında qadınlar və kişilərin yüksək konsentrasiyası olan fəaliyyət sahələri mövcuddur. Qadınlar əsasən dövlət səhiyyə və təhsil müəssisələrində və sosial xidmətlər sahəsi kimi nisbətən az gəlirli sahələrdə cəmləşir. Müstəqillik dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatında gedən mürəkkəb proseslər gender münasibətlərinə də təsir göstərmişdir. Kişilərin əmək miqrasiyası, qadınların qeyri-formal iqtisadiyyatda iştirakı, torpaq islaha- tının əmək bölgüsünə təsiri və digər proseslər ailədə və cəmiyyətdə gender əsaslı vəzifələrin və güc balansının dəyişməsinə səbəb olmuşdur 19 . Qadınlara qarşı zorakılıq insan inkişafına aid olan bütün sahələrə təsir edir. Azərbaycanda Qadınlara Qarşı Zorakılıq Sorğusunun nəticələrinə görə respondentlərin 24%-i nə vaxtsa zorakılığa məruz qalmışdır. Əksər hallarda qız- lara və qadınlara qarşı zorakılığı törədənlər zorakılıq qurbanlarının yaxınlarından biridir. Qadınların 15%-i nə vaxtsa fiziki, 7%-i seksual və 25%-i psixoloji zora- kılığa məruz qalıb. Bir çox hallarda zorakılıq qurbanları müxtəlif xəstəliklərdən əzab çəkir, təhsil və iş imkanlarından istifadə etmək qabiliyyətindən məcburi şəkildə məhrum edilir. Zorakılıq qurbanlarının əksəriyyəti yaşadıqları ağır təcrübəni heç kəslə bölüşməmişdi və yardım üçün dövlət orqanlarına və ya qeyri-hökümət təşkilatlarına müraciət etməmişdi 20 .
Azərbaycanda gender münasibətləri: meyllər və cəhdlər, Azərbaycan Respublikasında İnsan İnkişafı Haqqında Hesabat, 2007 20 National Survey Report on Violence Against Women in Azerbaijan, 2008, UNFPA-SCFWCA 285 Müzakirə üçün: Zəhranın 46 yaşı var. O, Sabirabad kəndlərinin birində anadan olub. Orta məktəbi də orada bitirib. İxtisas seçiminə gəldikdə Zəhranın atası onun- la məsləhətləşmədən sənədlərini Pedaqoji Texnikuma verdi. Lakin Zəhra müəllimlik peşəsinə maraq gəstərmirdi. Pedagoji texnikumda bir il təhsil alandan sonra Zəhra yenidən imtahan verib Gəncə Kənd Təsərrufatı İnstitu- tuna daxil oldu. Ailə üzvləri onun seçimindən narazı idi. Zəhra təhsilini biti- rib qonşuluqdakı kənddə aqronom işlədi. Orada ailə qurdu. Bir neçə il bun- dan sonra kəndin camaatı onu bir neçə kəndi birləşdirən bələdiyyənin üzvü seçdi. Zəhra iki il orada çalışdı. Öncə xüsusilə kənddə fəaliyyət göstərən məktəbin və bağçanın problemləri ilə məşğul idi. İşə təzə başlayanda Zəhra müəyyən çətinliklərlə qarşılaşdı. Özü bu barədə belə danışır: “Məsələn, ic- laslara gedirdim, insanlarla daimə ünsiyyətdə idim, bəziləri bunu düzgün qəbul etmirdi. Qadının ictimai sahədə fəal olduğuna mənfi baxan var idi. O zaman həyat yoldaşım mənə hər dəstək oldu, onun mənə olan inamı mənə əlavə qüvvə verdi”. Bir neçə ildən sonra bir qrup kənd sakini pay torpaqla- rını (40 sotdan 1 hektara qədər) birgə işlətmək qərarına gəldi. Onların biri Zəhra idi. Mütəxəssis kimi o qərara gəldi ki, birgə əkin işləri aparmaq daha səmərəli olar. Bunun bir neçə səbəbi var idi. Bundan qabaq kənddə kiçik tor- paq sahələrinin sahibləri təklikdə bəzən taxıl, bəzən pambıq əkirdi. Təkbaşına suvarma işlərini və digər aqro-texniki işləri aparmaq çox baha başa gəlirdi. Zəhra və dostları kooperativ yaratdı. Kooperativ iştirakçıları kooperativin gəlirindən torpaq payına əsasən pay alırdılar. Bu, Azərbaycanda ilk istehsal kooperativlərdən biri idi. Suallar: 1. Zəhra həyatında hansı seçimlərin qarşısında durdu? 2. Gender bərabərsizliyi Zəhranın seçimlərinə necə təsir göstərdi? 3. Öyrəndiyiniz gender və inkişaf siyasətlərinə hansı yanaşma Zəhranın problemlərini həll etməkdə yardımçı ola bilərdi? Yüklə 4,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|