Əzizxan Tanrıverdi
Yüklə 1,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 49 türk tayfalarının IX əsrdəki vəziyyətini izah edərkən ―becənək‖ tayfasının da adını çəkir: ―...xəzərlərin Xəzər dənizinin şimalında Volqaboyunda və şimal-qərbində məğlub edilmələri nəticəsində, Orta Asiyanın şimal hissəsindən bir çox türkdilli tayfalar, xüsusən, ―quman‖, ―becənək‖, ―suvar‖, ―qıpçaq‖ və s. köçüb gələrək, əvvəllər Volqaboyundan ta Dərbənd səddinə qədər uzanan torpaqlarda, sonralar isə bunlardan bəziləri daha aşağılarda, yəni Arranda, Azərbaycanda məskən salmışlar‖ (69- 51). A.Abdulla Ağsu rayonundakı Bico (Bicoy) kəndi barədə yazır: ―Bu ad qədim hunlardan olan peçoyların (b – p əvəzlənməsi dilimizdə mümkündür) adından qalıb və bu qədim adı yaşatmaqdır‖ (5). Deməli, ―Becan‖ antroponimi ―becənək‖ etnonimi ilə bağlıdır - fikrini irəli sürmək mümkündür. Bu etnonim barədə A.Qurbanov yazır: ―...peçeneq etnoniminin fonetik, leksik tərkibi haqqında qəti fikir demək hələ mümkün deyildir‖ (60 – 368). ―Oğuznamə‖də ―Беджене‖ adının xeyir- xah, işgüzar, qeyrətli mənaları göstərilir (164 - 62). Həmin kita- bın qeydlər hissəsində ―Беджене‖ adının müxtəlif mənbələrdə biçina, biçine, beçene kimi fonetik variantlarda, həm də işgüzar, qeyrətli mənalarında verildiyi qeyd edilir ( 164 -102). Yuxarıdakı qeydlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, ―Be- can‖ antroponimi türk mənşəlidir, apelyativi arxaikləşmişdir və bu antroponim semantikasında xeyirxah, işgüzar, qeyrətli mə- nalarını yaşadır. Budaq. Müasir antroponimlərimiz sistemində işlək adlar cərgəsində olan ―Budaq‖ antroponimi ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ (Qaragünə oğlı Budaq) və ―İbrahim‖ dastanlarında işlənmişdir. Bu antroponim barədə B.Abdullayevin fikri belədir: ―Budaq-k. Azərb., budaq – ağac, kol şaxəsi‖ (4 – 17). N.A.Baskakov rus familiyaları sistemində işlənən ―Butakov‖ familiyasının türk mənşəli ağac budağı, şax anlamlı budaq sözü əsasında əvvəlcə ləqəb kimi yarandığını, sonra familiyaya keçdiyini göstərir (32 – 17). Budaq antroponimi barədə olan bu izahlarda ―qollu- Язизхан Танрыверди 50 budaqlı olma‖, ―kökə bağlı olma‖ və s. kimi xüsusiyyətlər mo- tivləşmə üçün əsas götürülmüşdür. ―Budaq‖ antroponiminin ağac və kol şaxəsi ilə bağlılığı ən azı ona görə inandırıcı deyildir ki, həmin dövr kişi adlarımızın əksəriyyəti igidlik mo- tivlidir. ―Budaq‖ antroponimi barədə Ş.Sədiyev yazır: ―Budaq‖ adı, bəlkə, adi budaq sözü ilə ifadə olunmuş sadə ad kimi görünə bilər.Əslində ―budaq‖ düzəltmə sözdür. O, kök sayılan ―buda‖ hissəsinə ―-q‖ şəkilçisinin qoşulmasından alınmışdır. Bu kökə ―budamaq‖ felində rast gəlirik (160 – 19). ―Azərbay- can dilinin izahlı lüğəti‖ndə göstərilir ki, budaq (budamaq) məcazi mənada, döymək, vurmaq, əzişdirmək mənalarını ifadə edir (14 – 319). Təbii ki, ―budaq‖ apelyativinin ―Budaq‖ antro- poniminə çevrilməsinə səbəb igidlik çalarıdır. Əlavə edək ki, ―Budaq‖ başqırd antroponimləri sistemində ―Буудагаy‖ fonetik variantında olub, vurmaq, döymək mənalarını ifadə edir (195 – 155). ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da işlənən Dəli Qarcar, Baybican, Buğac, Qaraca Çoban, Dəli Domrul və s. antroponimlər kimi dastanda iki variantda işlənmiş Qaragünə oğlı Budaq və Qara- günə oğlı Qara Budaq antroponimi də semantikasında mərdlik, mübarizlik, igidlik keyfiyyətlərini əks etdirir. “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis”də antroponimlər 1723-28-ci illərdə Osmanlı imperiyasının məmurları tərəfindən tərtib olunmuş “Dəftəri-müfəssəli-əyaləti-Tiflis‖in Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək, ―Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri‖ (Bakı, ―Pedaqogika‖, 2001. Giriş, tərcümə və qeydlər tarix elmləri namizədi Şahin Mustafayevə məxsusdur) başlığı altında çap olunması təqdirəlayiqdir. Borçalı və Qazax bölgəsi ilə bağlı olan həmin mənbəyə istinad etməklə Azərbaycan ta- Тцрк мяншяли Азярбайъан шяхс адларынын тарихи-лингвистик тядгиги 51 rixi, etnoqrafiyası, onomalogiyası və iqtisadiyyatına dair yeni fikirlər söyləmək mümkündür. ―Tiflis əyalətinin müfəssəl dəftəri‖ndə vergi ödəyənlərin siyahısı yaşayış məntəqələri üzrə verilmişdir. Həmin siyahı XVII-XVIII əsr Azərbaycan antroponimlər sistemindəki kişi adlarının ümumi mənzərəsini tam əks etdirir. ―Dəftər‖də qadın adlarına rast gəlinmir. Bu, verginin kişilər tərəfindən ödənilmə- si ilə bağlıdır. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖un antroponimləri sisteminə daxil olan Qorqud, Qazan, Qaraca, Bamsı, Buğac, Qaragünə, Uruz, Dondar kimi antroponimlər ―Dəftər‖də, əsasən, eynilə işlədilib. Məsələn, Qorqud Mirzə oğlu, Bədirxan Qazan oğlu, Bamsı Çayam oğlu, Pirməhəmməd Qaragünə oğlu, Nəbi Dondar oğlu, Yaqub Qaraca oğlu, Əli Uruz oğlu, Məhəmməd Buğa oğlu və s. ―Dəftər‖də müşahidə olunan Aydoğdu, Ərdoğdu, Gün- doğdu, Qaraöküz, Dağdoğan, Yaraqlı kimi qədim türk adları müasir Azərbaycan antroponimləri sistemində işlənmir. Bu adlardan Gündoğdu və Aydoğdu vahidləri Yusif Xas Hacibin ―Kutadqu bilik‖ (1069) əsərindəki Gündoğdu və Aytoldu obrazları ilə, ―Dağ‖ isə ―Oğuz Qağan‖ dastanındakı ―Dağ‖ adı ilə səsləşir. Bu tip antroponimlərin bir hissəsinin apelyativi də müasir ədəbi dilimiz baxımından arxaizmdir. Məsələn, Ayıt- maz-ayıtmaq, Doğan-doğan, Dondar-dondar, Xızır-xızır. ―Dəf- tər‖dəki arxaik antroponimlərin əksəriyyətinin apelyativi mü- asir ədəbi dilimizdə eynilə işlənir. Məsələn, Buyurmuş-buyur- maq, Batdı-batmaq, Yekəsgər-yekə və əsgər, Sayılmış-sayıl- maq, Guryol-gur və yol, Çubuqçu-çubuqçu, Öküz-öküz və s. ―Dəftər‖də işlədilmiş antroponimik vahidlərin əksəriyyəti müasir antroponimlərimiz sistemində eynilə işlənir. Məsələn, Baba, Polad, Teymur, Əziz, Qorxmaz, Şahin və s. Müasir antroponimlərimiz sistemində fonetik deformasiyalarla işlənən adlara da təsadüf olunur. Məsələn, Arslan-Aslan, Məqsud-Maq- Yüklə 1,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|