Əsəd Əliyev
120
c
ənazəyə keşik çəkərdi. Burada məqsəd mərhumun ruhuna
hörm
ət və onu şər qüvvələrdən qorumaq idi. Şər qüvvələrdən
qorumaq üçün m
ərhumun sinəsinin üstə güzgü də qoyulardı.
İnama görə, şər qüvvələr “güzgünün işığından, parıltısından
qorxub” (3,46) c
ənazəyə yaxın gəlmirdilər. Türkiyənin Qars
çevr
əsində isə ölənin qarnının üstə bıçaq qoyurdular ki, şişməsin
(36,
203). Gümanımızca, bıçağın ağzı parıltılı olduğu üçün onu
h
əm də cənazəyə toxuna biləcək pis ruhları qorxutmaq məqsədi
il
ə qoyurmuşlar.
Meyiti h
əyətin münasib bir tərəfində hazırlanmış “yuyat”
yerind
ə yuyardılar. Meyit yuyan şəxslər xalq arasında “ölü
yuyan” v
ə ya “yuyucu” adlanırdı. Bəzən yaşlı qadınları onun öz
qızları, bacıları və ya yaxın qohumları yuyurdu. İlk öncə
m
ərhumun boğazdan yuxarı hissəsi sidr tozu, bədən hissəsi isə
kafur qatılmış su ilə yuyulurdu. Bundan sonra yuyulma heç nə
əlavə olunmamış adi suyla həyata keçirilirdi. Lap axırda
meyitin üstün
ə başdan ayağadək üç dəfə su tökərək qüsl
verirdil
ər. Meyiti yuduqları “ölü suyu”nun yığıldığı çalaya isə
bir daş qoyaraq basdırırdılar ki, bir daha həmin yerdə ölü
yuyul
masın. Belə bir inam Azərbaycan və Orta Asiya türkləri
arasında da mövcud idi (49,201).
Meyit yuyulduqdan sonra q
oltuqlarının altına pambığa
bükülmüş 15-20 və ya 25-30 sm uzunluğunda söyüd çubuğu
qoyur, qulaqlarına və burun deşiklərinə isə pambıq dolduraraq
k
əfənləyirdilər. Kəfən ağ çit parçadan olmaqla üç hissədən
XIX-XX
əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti
121
ibar
ət idi: bədənin qurşaqdan aşağı hissəsini bürümək üçün
parça k
əsiyindən, köynəkdən və xələtdən.
K
əfən baş, orta və ayaq tərəfdən kəfənlik parçadan
k
əsilmiş qatmalarla bağlanırdı. Bu həm kəfənin dəfnə qədər
açılmaması, həm də qatmadan tutub mərhumu qəbrə endirmək
üçün edil
ərdi. Söyüd çubuqlarının mərhumun qoltuqlarının
altına qoyulması isə xüsusi məna kəsb edirdi. Xalqın inamına
gör
ə, mərhum o biri dünyada “inkir-minkir” tərəfindən
imtahana ç
əkilərkən həmin çubuqlardan dayaq kimi istifadə
ed
ərək dikələcək və onların suallarına cavab verəcəkdir.
Yuyat yerind
ə üç gün gecə-gündüz şam və ya lampa
yandırılırdı. İnama görə, mərhumun ruhu üç gün yuyat yerini
t
ərk etmir. Ona görə də həmin yeri işıqlı saxlayırdılar ki, şər
qüvv
ələr oddan qorxaraq mərhumun ruhuna toxuna bilməsin.
Meyit k
əfənləndikdən sonra onu kilimə büküb evə gətirir
v
ə ortaya salınmış döşəyin üstünə uzadaraq üzərinə qara parça
ç
əkirdilər. Dünyasını dəyişmiş şəxs gənc və nakam olduqda isə
onun meyidinin üz
ərinə qara parça ilə bərabər qırmızı və yaxud
yaşıl parça da çəkilərdi.
Meyiti d
əfn üçün qəbiristanlığa aparmaq vaxtı yetişdikdə,
molla m
ərhumun bir neçə yaxın adamı ilə cənazə olan otağa
keçirdi. Qadınlar ağlaşmanı kəcib bayıra çıxırdılar. Molla
meyitin baş tərəfində durub “Quran” oxuduqdan sonra mərhumu
üç d
əfə qaldırıb yerə endirirdilər. Bundan sonra onu başı irəli
olmaqla bayıra çıxarıb tabuta qoyurdular. Mərasim iştirakçıları
tabuta yaxınlaşıb “ölü namazı”na dururdu. Molla yenə də
Əsəd Əliyev
122
“Quran” oxuyur, c
ənazə təkrarən üç dəfə qaldırılıb yerə
qoyulurdu. Bu son vidalaşmadan sonra cənazə çiyinə qaldırılıb,
Az
ərbaycanın bəzi bölgələrindən fərqli olaraq (5,344) ayaq yox,
baş tərəfi irəli olmaqla sürətli addımlarla qəbiristanlığa
aparılırdı. Tabutun qabaq qollarından mərhumun oğlanları, oğlu
olmazdısa qızları, qardaşı, eləcə də qardaşı və bacısı oğlanları
t
utardı. Meyit evin darvazasından bir qədər aralandıqdan sonra
c
ənazəni götürən qız və qadınları geri-evə qaytarardılar.
M
əlumatlar göstərir ki, mərhum gənc olardısa onun dəfn
m
ərasimi xeyli təmtəraqlı keçirilirdi. Cənazəni bəzi hallarda
musiqi v
ə dil deyib ağladan qadın dəstəsi müşaiyət edirdi. Dil
dey
ənlərin qəmli bayatıları mərhumun ana-bacısının, qohum-
qardaşlarının şivən səsinə qarışaraq qəmli, kədərli bir mühit
yaradırdı. Bəzi hallarda mərhumun ən yaxın adamları-anası,
bacısı, hətta həyat yoldaşı əlində qara yaylıq cənazənin
qabağında oynayırdı. Bu qəmli oyunda mərhumun qardaşı,
qohumları, yaxın dostları da iştirak edirdi (61,37).
XIX
əsrin ortalarında Tiflis şəhərində yaşayan azərbay-
canlıların dəfn mərasimini görən P.P.Yeqorov yazırdı ki,
c
ənazənin önündə mərhumun atını aparırdılar. At qiymətli çula,
gümüşə tutulmuş yüyən, dəbdəbəli yəhər və yəhər üstü ilə
b
əzədilmişdi. Mərhumun tapança və qılıncı yəhərdən asılmış,
qara papağı isə yəhərin qaşına keçirilmişdi (53,63). Qeyd edək
ki, türkdilli tayfalar ar
asında bu adət lap qədimdən mövcud
olmuşdur.
XIX-XX
əsrin əvvəllərində Gürcüstan azərbaycanlılarının ailə məişəti
123
N
əzərə çatdıraq ki, həyatdan nakam köçmüş cavan üçün
söyüd ağacından kəsilmiş şax bəzədilərdi. Qırmızı parçayla
b
əzədilmiş “toy şaxı”ndan fərqli olaraq, bu şaxa qara parça
dolanır, qollarından şirni və almalar asılırdı. “Qara şax”ı
m
ərhumun dostları götürərək cənazənin önündə qəbiristanlığa
aparardı. Bu şaxı mərhumun qəbrinin baş tərəfinə qoyardılar.
Şaxın üstündəki şirni və almaları, “savabdır” deyə, qəbiristanlı-
ğın yanından keçən yolçular, əsasən də yaşlı adamlar yeyərdi.
“Qa
ra şax” bəzəmək adəti Azərbaycanda da mövcud idi
(47,257).
C
ənazəni ön, orta və arxa tərəfdən olmaqla bir neçə nəfər
götürür, dig
ər mərasim iştirakçıları isə tez-tez onların əllərini
d
əyişirdi.
Az
ərbaycanın bu və ya digər yerlərindən fərqli olaraq
(5,344), t
ədqiq etdiyimiz bölgələrdə cənazəni qəbiristanlığın
gir
əcəyində yerə qoymaz, dayanıb çiyinlərində saxlayar, molla
is
ə cəmi qəbiristan əhlinə “Quran” oxuyardı. Bundan sonra
c
ənazəni qazılmış qəbirin yanına aparardılar. Cənazə qəbrin
yanında yerə qoyular, üstündəki örtük götürülərək mərhum
tabutdan çıxarılardı. Mərhumun qohum-əqrəbasından dörd nəfər
k
əfənin baş və ayaq tərəfindən, eləcə də ortasından bağlanmış
k
əmər-qatmadan tutaraq “ana bətni hesab edilən”(45,238)
q
əbirə endirir və üzü qibləyə tərəf olmaqla sağ çiyni üstə
m
əzara uzadır, başının altına çumbuz və ya yastı daş
qoyurdular
. Bundan sonra artıq şəxslər çıxır, meyitin yanında
t
ək bir nəfər və molla qalırdı. Molla ərəb dilində peyğəmbərin,
Dostları ilə paylaş: |