Erməni xəyanəti

67 
 
keyfiyyətləri  itirmiĢdilər.  Küçələrdə  müsəlman  kiĢilərin,  qadınların,  uĢaqların 
eybəcər hala salınmıĢ meyitləri qalaqlanmıĢdı. Bir dəhĢətli mənzərəni isə heç vaxt 
unuda  bilməyəcəyəm.  Küçələrdən  birində  iki  yerə  bölünmüĢ  3-4  yaĢlı  uĢağın 
cəsədi yan-yana uzadılmıĢ kiĢi və qadın meyitlərinin sinələri üstünə qoyulmuĢdu.  
Mövsüm bəy Sadıqbəyov, Şamaxı sakini: 
-   Küçələrdə 
sürüdülən 
qadın 
və 
uĢaq 
meyitlərini 
öz 
gözlərimlə 
görmüĢəm. 
Ermənilərin 
vəhĢiliklərinin 
sübutu 
tamam  dağıdılmıĢ  ġamaxı  Ģəhəri  və  qəddarlıqla  qətlə  yetirilmiĢ  minlərlə  qadın, 
uĢaq və qoca meyitləri idi. 
İbrahim  Xəlil  Tapdıq  oğlu,  Şamaxı  qəzasının  Müsəlman  Mərəzəsi 
kəndinin starşinası: 
-   Kəndimiz  molokan  Mərəzəsinin  bir  verstliyində  yerləĢir.  Gəncə 
müsəlmanları  geri  çəkildikdən  sonra  müĢahidə  etdik  ki,  molokan  kəndinə  yad 
adamların,  xüsusilə  də  ermənilərin  böyük  axını  var.  Bakıya  getmiĢ  molokanlar 
geriyə hansısa Ģəxslərlə qayıtdılar. Onlar bizim kəndin ağsaqqallarını çağırtdıraraq 
kənd  camaatında  olan  silahların  bolĢevik  hökumətinə  verilməsini  tələb  etdilər. 
Həmçinin bildirdilər ki, tezliklə Bakıdan böyük rəislər gələcək. Ġki günlük möhlət 
alaraq vəziyyəti müzakirə etdik. Bəzilərimiz bu qənaətə gəldik ki, Ģübhəli adamlara 
aldanmayaq  və  qırğından  qorxaraq  “Qəbiristan”  adlı  qıĢlağa  getdik.  Camaatın 
əksəriyyəti   kənddə qalaraq  hadisələrin sonrakı gediĢatını gözləməyi üstün tutdu. 
Ġki  gündən  sonra  kəndin ağsaqqalları yenidən çağırıldılar və  az keçmiĢ ermənilər 
kəndə hücum etdilər. Kənd talan olundu, 300 nəfər qətlə yetirildi. Camaatın qalanı 
türklər gələnə qədər “Qönçə-bulaq” qıĢlağında gizləndilər. 
Arxiv sənədləri hamısı qan qoxuludur 
Sağ qalmıĢ ġamaxı sakinlərinin dedikləri ağılasığmaz dəhĢət idi. Bütün bu 
dəhĢətlər  Ģahid  ifadələrindən  göründüyü  kimi,  əslən  Ģamaxılı  olan  Stepan 
Lalayevin əmri və iĢtirakı ilə həyata keçirilirdi. 
-
 
 Erməni  əsgərləri  8-10  nəfər  müsəlmanı  bir-birinə  spiralvari  bağlayır,  sonra 
tüfənglərinin  süngüsü  ilə  bir  zərbəyə  neçə  adamı  öldürmək  yarıĢı  keçirirlər  (Bu 
həm də Komarovskinin məruzəsinin təsdiqidir.) 
-
 
 Öldürülən  insanların  kəllə  qapaqları  çıxarılır,  əlləri,  qolları,  qulaq-burunları 
kəsilir, meyitlər təhqir edilirdi. 
-
 
 Bakı  Ģəhərində  yaĢayan  Ģamaxılılardan  Hacı    Zamanov,  Hacı  Mir  Ġsmayıl, 
Mir  HəĢimov  və  MəĢədi  Abdul  Hüseyin  Nadirov  Bakıdakı  müttəfiq  qoĢunlarını 
komandanı Tomsona müraciətlərində bildirirdilər ki, Stepan Lalayev öz bandası ilə 
ġamaxıya gələrkən yol boyu bütün kənd və qəsəbələri yerlə yeksan etmiĢdir. Onlar 
dağıtdıqları  kəndlərdə  bütün  kiĢiləri  məhv  etmiĢ,  qadınlara  və  uĢaqlara  olmazın 
əzablarını  vermiĢlər.  Qadınları  və  uĢaqları  ərlərinin,  atalarının  gözləri  qarĢısında 
tikə-tikə doğramıĢlar. 

---

68 
 
YaĢayıĢ  məntəqələri  starĢinaların  ağsaqqalların  iĢtirakı  ilə  tərtib  etdikləri 
aktlarda  göstərilən  rəqəmlər  ermənilərin  ġamaxıda  əsl  soyqırımı  həyata 
keçirdiklərinin sübutudur. 
-   217 evlik Qubalı kəndində 250 kişi, 150 qadın, 135 uşaq qətlə yetirilib. 
Həmin rəqəmlər başqa aktlarda müvafiq olaraq belədir:  
66 evlik Qaravəlli kəndi: 40 kiĢi, 50 qadın, 30 uĢaq.  
155 evlik Qonaqkənd kəndi: 25 kiĢi, 5 qadın, 4 uĢaq.  
600 evlik QuĢçu kəndi: 192 kiĢi, 115 qadın, 25 uĢaq.  
358 evlik Ərəb-qədim kəndi: 200 kiĢi, 100 qadın, 78 uĢaq. 
165 evlik Cəyirli kəndi: 40 kiĢi, 20 qadın, 15 uĢaq. 
Sündü  kəndində  250  nəfər,  Dilmanda  585  nəfər,  Kalvada  500  nəfər, 
Mücüdə 230 nəfər, Tircanda 360 nəfər amansızlıqla qətlə yetirilmiĢdir. 
Bunlar  Fövqəladə  Ġstintaq  Komissiyasının  isti-isti,  qırğından  bir  neçə  ay 
sonra  apardığı  təhqiqatlarda  açıqlanan  mənzərədir.  Ancaq  təəssüflər  olsun  ki, 
komissiya öz iĢini sona çatdıra bilmədiyi üçün ġamaxı qırğını haqda məlumatlar da 
müxtəlifdir.  Komissiyanın  natamam  tədqiqatına  görə,  təkcə  1918-ci  ilin  mart 
ayında  ġamaxıda 7 mindən çox adanı qətlə  yetirilib. Bunun 1653 nəfəri qadınlar, 
965 nəfəri uĢaqlardır. Ayrı-ayrı tarixi mənbələrdə isə bütövlükdə ġamaxı qəzasında 
40  minə  qədər  dinc  əhalinin  soyqırım  qurbanı  olduğu  barədə  məlumatlar  var. 
Ancaq  ən  dəhĢətlisi  odur  ki,  sovet  dövləti  70  il  ərzində  həmin  qanlı  hadisələri 
inqilabın  düĢmənləri  ilə  mübarizə,  yəni  ermənilərin  təqdim  etdikləri  kimi,  tarixə 
salmağa  cəhd  etdi  və  buna  nail  oldu.  BolĢevik  məhkəməsi  1920-ci  ilin  23 
noyabrında  ġamaxı  qırğınının  bilavasitə  iĢtirakçıları  və  təĢkilatçıları  olan  Stepan 
Lalayevin  və  baĢqalarının  haqqındakı  cinayət  iĢinə  baxdı,  qətl  və  zorakılıqların 
1918-ci ildə, vətəndaĢ müharibəsi Ģəraitində, milli ədavət zəminində baĢ verdiyini, 
2 fevral 1920-ci il tarixli amnistiya qanununu əsas götürüb iĢə xitam verdi, həmin 
qanlı  hadisələri  yaddaĢlardan  silmək  üçün  bütün  mövcud  mexanizmi  hərəkətə 
gətirdi. 
Bu gün insanlar bura ziyarətə gəlirlər, məzarın üstünə tər çiçəklər düzürlər. 
Yoldan  ötənlər  istər-istəməz  avtomobillərinin  sürətini  azaldıb  həmin  döyüĢlərdə 
Ģəhid olmuĢlara Allahdan min rəhmət diləyirlər. 
Bu, on illərdir ki, belədir. Bundan sonra da əsrlər uzunu belə olacaq. Çünki 
həmin  məzar  ġamaxının  bəlkə  də  tarixlər  boyu  yaĢadığı  ən  müdhiĢ  günlərdən 
hüznlü bir xatirədir. Bu tənha məzar o günləri unutmağa imkan verməyib. Sovetlər 
dövründə  “hökumətin  qorxusundan”  qəbrin  ziyarətinə  gizlin-gizlin  gələn  el-oba  o 
dəhĢətləri heç vaxt unutmayacağını nümayiĢ etdirib. 
LaxtalanmıĢ qan yaddaĢımız bir də aradan 70 il ötəndən sonra duruldu. Bu 
müddətdə  ermənini  yenə  ocaq  baĢında  oturtduq,  hər  Ģeyi  unudub,  “qardaĢ  olub 
Hayastan  Azərbaycan”  dedik.  HəmiĢə  inqilabi  hadisələr,  müharibələr  ərəfəsində 
kimlərinsə  qoltuğuna  sığınıb  bizə  arxadan  namərd  zərbəsi  endirən  erməni  isə  öz 
xislətindən  dönmədi.  Xocalı  qırğınını  törətdi,  torpağımızın  20  faizini  iĢğal  etdi, 

---