Ərəstü Həbibbəyli
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Yüklə 81,39 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası
Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 222 səhnəsindən silindi, ya da bu dinlərə etiqad edənlər çox kiçik azlığa çevrildi; onların əvvəlki dilləri demək olar ki tamamilə ortadan qaldırıldı. Yalnız bəziləri öz mövcudluğunu dini liturgiyada saxlaya bilmişdir və hələ də çox ucqar əyalətlərdə bu dillərdə danışılır. Amma ümumilikdə unuduldu. İraq, Suriya və Misirin qədim sivilizasiyaları bu gün Ərəb dünyası adlandırılan kimliyə yol açdı. İran da islamlaşdırıldı, amma ərəbləşdirilə bilinmədi. Farslar elə farslar olaraq qaldı. Və bir müddət fasilədən sonra İran islam daxilində fərqli, özünəməxsus element kimi yenidən ortaya çıxdı, hələ islam mədəniyyətinə yeni elementlər daxil etdi. İranlıların və türklərin timsalında islam dini Anadoluya, Mərkəzi Asiyaya, Hindistana yayıldı.” 178 Elmi dairələrdə Ərəb sivilizasiyasının qabarma dövründə müşahidə olunan islamlaşma və ərəbləşmə prosesinin İrana münasibətdə fərqli nəticələrinin olmasının bir sıra səbəbləri səslənir. Səbəblərdən bir kimi dil amilinə üstünlük verənlər var. Belə ki, Ərəb sivilizasiyasının yayılma arealına baxdıqda İran və Türk sivilizasiya daşıyıcıları istisna olmaqla bütün digər ərazilərdə yerli əhali ərəb dilinə yaxın semit dillərində danışanlar idi və çox güman ki, bu yaxınlıq hesabına qısa müddətdə öz dillərini unutdular. Hind-Avropa dil qrupuna daxil olan fars dili isə olduqca fərqli olduğundan unudulmadı. Bu mülahizə özünü tam şəkildə doğrultmur. Çünki, Bernard Levisin də qeyd etdiyi kimi, Misirdə kopt dili semit dil qrupuna aid deyildi, olduqca fərqli idi, amma unuduldu, hazırda isə yalnız kopt xristian kilsələrinin liturgiyalarında işlənir. İkinci bir mülahizə İran sivilizasiyasının Ərəb sivilizasiyasından daha yüksək mədəniyyətə malik olması ilə 178 www.tau.ac.il/dayancenter/mel/lewis.html Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 223 bağlıdır. Yəni, yüz illər boyu şəhərsalmadan başlayaraq ədəbiyyata qədər əksər sahələrdə daha yüksək mədəni səviyyəyə malik İran köçəri ərəblərin bəsit mədəniyyətindən daha yuxarıda durduğundan ərəbləşməyə məruz qalmadı. Bu mülahizənin qarşısında tarixi keçmiş dayanır. Çünki belə olan halda, tarixi təcrübə ən yaxşı yolgöstərəndir. Belə ki, tarixdə daha aşağı mədəni səviyyəyə malik olan işğalçı ilə ondan daha yüksək mədəni pillədə dayanan işğal olunan arasında münasibətlərdə işğal olunanın işğalçı üzərində mədəni planda dominantlığı barədə onlarca nümunə var. Qüdrətli Roma imperiyasının Yunanıstanı işğalı zamanı ellin mədəniyyətini qəbul etməsini, Britaniyada norman işğalının anqlo-sakslara təsirini göstərmək olar. İşğal olunanın işğalçı üzərində mədəni dominantlığı barədə başqa nümunələr də gətirə bilərik. Lakin İran- Ərəb münasibətlərində bu tendensiya hiss olunmur. Tarix göstərdi ki, daha yüksək mədəni səviyyədə olan İranın mədəni dəyərləri (dili, ədəbiyyatı və s.) ərəblər tərəfindən qəbul olunmadı. Beləliklə, əsas səbəb kimi siyasi hakimiyyət və tarixi yaddaş prizmasına üstünlük verən mülahizə daha inandırıcı görünür. Biz də, İran sivilizasiyasının ərəbləşməyə məruz qalmamasında bu yanaşmaya üstünlük veririk (Qeyd etmək lazımdır ki, Türk sivilizasiyasına münasibətdə də bu yanaşma dolğun görünür). Belə ki, ərəb işğalına məruz qalan digər ərazilər - İraq, Suriya, Fələstin, Misir, Şimali Afrika artıq uzun müddət idi ki, başqa bir imperiyanın əyalətləri idi və ərəb işğalınadək həm siyasi, həm mədəni, həm də dini baxımdan müdaxiləyə məruz qalmış və dəfələrlə transformasiya olunmuşdular. İran isə qüdrətli imperiya idi. Doğrudur, Makedoniyalı İskəndərin dövründə məğlub olmuş və nəticədə ellin mədəniyyətinin bu əraziyə də nüfuz etməsinə mane ola bilməmişdi. Amma ellin hakimiyyəti burda qısamüddətli Sivilizasiyaların kəsişməsində türk dünyası 224 olduğu kimi, ellin mədəniyyəti də bütün əzəmətinə baxmayaraq Aralıq hövzəsi ölkələrində olduğu qədər burda hakim ola bilməmişdi. Tarixi yaddaş da öz rolunu oynamışdı. İranlıların yaxın keçmişdəki şöhrətli tarixləri onların milli kimliyinin qorunmasına təsir etmişdir. Misal üçün, digər ərazilərdə zamanla əksər adam adları ərəb adlarından götürüldüyü halda, İranda Xosrov, Şapur, Mehyar kimi İranın tarixi şəxsiyyətlərinin adları hələ də öz varlığını saxlayır. Bununla bağlı Bernard Levis yazır ki, indi Misirdə Tutanxamon və Ramzes adlarına rast gələ bilməzsiniz, amma İranda qədim şahların adları hələ də yeni anadan olan uşaqlara verilir. Çünki İrandan fərqli bu sivilizasiyalar artıq ölmüş və unudulmuşdu. 179 Belə nəticəyə gəlmək olar ki, İranın tarixi keçmişi ilə bağlı yaddaşı bu sivilizasiya təmsilçilərinin öz milli dəyərlərini itirməsinə imkan verməmişdir. İran sırf dini əqidə baxımından islamda azlığı təmsil edir. Müsəlman dünyasında İran şiəliyin əsas dayağı hesab edilir. Şiəlik mahiyyət etibarilə ərəb mənşəli olsa da, daha çox İranla assosiasiya edilir. Baxmayaraq ki, şiəlik əslində Xilafətdə siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizədə imam Əli tərəfdarı deməkdir, islam cəmiyyəti üçün şiə-İran tandemi xarakterikdir. Bunun da əsl səbəbləri arasında İran sivilizasiyasının qədim ənənələrini bu yolla yaşada bilməsində axtarmaq lazımdır. Bununla bağlı Əhməd bəy Ağaoğlunun fikirləri xüsusi maraq doğurur: “Hələ Xəlifə Ömərin (hakimiyyət illəri 634-644) zamanında islamiyyətlə zərdüştlük ilk təmasa gəldiyi gündən etibarən ələvilik, zərdüştlüyün islamiyyətə qarşı apardığı əksüləməlin bir ifadəsi oldu. Daha o zamanlar Zərdüştün “Hüquqi-ilahiyyə” nəzəriyyəsi ilə Məhəmməd peyğəmbərin “İcmayi-ümmət” nəzəriyyəsi və İran peyğəmbərinin 179 www.tau.ac.il/dayancenter/mel/lewis.html Yüklə 81,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|