Elmi redaktor: İsmayıl Əli oğlu Fcyzullabəyli, iqtisad elmləri doktoru, professor

iqtisadi  təminatın  bir-birindən  ayrılıqda  mövcudluğu  qeyri- 
mümkün olduğu kimi, obyektiv və subyektivin də dialektik vəhdəti 
inkaredilməz gerçəklikdir. 
Mənafe  tarazlığı  qanunu  sosial-iqtisadi  mövcudiyyət  və 
inkişafın başlıca qanunu olmaqla bərabər digər iqtisadi qanunların 
həm  fomıalaşraası,  həm  də  realizasiyasınm  əsasında  dayanır. 
Beləliklə,  mənafe  tarazlığı  qanunu  mövcudluq  və  inkişafın  təməl 
daşı  kimi  cəmiyyətin  tərəqqisini  mümkün  edən  və  bunun  üçün 
əlverişli  mühit  formalaşdıran,  sabit  və  daima  təkrarlanan 
münasibətlər sistemi olmaqla ümumsosioloji qanun kimi də təzahür 
edir. 
havımınHQT^ mənafe tarazlığının üç 
səviyyəsini fərqləndirmək olar: ________  
1)
 
Mənafelərin lokal (milli) tarazlığı; 
2)
 
Mənafelərin regional tarazlığı; 
3)
 
Mənafelərin qlobal tarazlığı. 
Şübhəsiz,  real  bazar  münasibətləri  şəraitində  daxili  və 
xaricinin  üzvi  birliyi  obyektiv  səciyyə  daşıdığına  görə  bizim 
verdiyimiz  bölgünü  tamamilə  şərti  hesab  etmək  lazımdır  və  eyni 
zamanda  o,  mili  i-»korporativ  mənafelərin  uzlaşdırılması 
mövqeyindən də yetərli sayıla bilər. 
Bununla belə, milli səviyyə regional və qlobal tarazlıqdan bir 
sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Əvvəla, ona görə ki, milli çərçivədə 
sosial-iqtisadi  fəaliyyətin  tənzimi  milli  hökumət  tərəfindən  həyata 
keçirilir. İkincisi, dövlətin iqtisadi proseslərə aktiv müdaxilə etmək 
imkanı  olur.  Üçüncüsü,  milli  bazarda  rəqabət  və  keyfiyyət 
problemləri  dünya  bazarında  olduğu  kəskin  səviyyədən  xeyli 
aşağıdır.  Dördüncüsü,  xarici  iqtisadi  fəaliyyətin  məqsədyönlü 
tənzimlənməsi  vasitəsi  ilə  daxili  bazar  subyektlərini  beynəlxalq 
rəqabətdən qorumaq mümkündür və s. Lakin bu heç də o demək 
deyildir  ki,  milli  hökumət  mənafe  tarazlığını  xarici  amillərin 
təsirindən  qorumağa  və  onun  avtonom  statusda  formalaşmasma 
nail  ola  bilər.  Bu  xüsusiyyət  dünyanın  böyiık  əksəriyyətini  təşkil 
edən  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrə  münasibətdə  daha  qabarıq 
nəzərə  çarpır.  Problemin  konseptual  qoyuluşu  baxımından  milli 
çərçivədə mənafe tarazlığı bütün subyektlərin imkan və 
61 

---

fəaliyyətinin  nəticəsi  kimi  meydana  çıxsa  da,  hökumətin  birbaşa 
müdaxiləsinə ehtiyac yaranır (Şək. 2.3.)- 
X, 
X, 
X,
 
X. 
1
^ 
2
 
 
 
 
Mümkür 
natarazi 
Bölmanl q 
nataı^ 
1
 
Fəlakə 
hq 
3 Sosial 
partlayış 
ehtimalı 
 
 
 
 
 
4 
 ---------- ► 
X.Y 
1
 ^ 
1
 
X,Y, X
3
Y
3
 AXY 
Şək. 2.3. Mənafe tarazlığı ByrisL 
Qrafikdon  göründüyü  kimi,  birinci  kəsişmə  nöqtəsi 
(AXY=0; X=X,) mənafe tarazlığının optimumudur. İkinci kəsişmə 
nöqtəsi (AXY=X,Yı; X=X
2
) real əmək haqqının kritik səviyyədən 
aşağı düşməsini əks etdirir, (l)-ci və (
2
)-ci nöqtələr arasındakı əyri 
mümkün 
natarazlığın 
sərhədlərini 
göstərməklə, 
ümumsosial-iqtisadi  vəziyyətin  o  qədər  do  böhranlı  olmadığını 
təcəssüm  etdirir.  Üçüncü  kəsişmə  nöqtəsi  (AXY=X
2
Y
2
;  X=X
3
) 
məcmu  gəlirlərin  ifrat  şəkildə  azaldığını  və  ölkədəki  situasiyanın 
böhranlı  xarakter  aldığını  göstərir.  Sosial-iqtisadi  böhranın 
sərhədləri  (2)-ci  və  (3-cü)  nöqtələr  arasındakı  əyri  ilə  ifadə 
olunmuşdur. Dördüncü kəsişmə nöqtəsi (AXY=X
3
Y
3
; X=X
4
) artıq 
xalqın  sosial-iqtisadi  vəziyyətinin  ifrat  və  kəskin  xarakterli 
pisləşməsini  və  sosial  partlayış  ehtimalının  mümkünlüyünü  əks 
etdirir. Cəmiyyətin «ooiai 
^ bt^^ırrundan mənafe tarazlığının 
pozulması 
həddlərini  aşağıdakı  qrafik  formada  ifade  etmək  mümkündür 
(Şək. 2.4.). 
62 

---

 
Mümkün Böhranlı Fəlakət 
natarazlıq natarazlıq 
<
 ------------- 
► 
 ---------------- 
► 
4
 -------------- 
>
■
 
 
Orta 
orta 
orta 
Sosial 
təbəqə 
təbəqə 
təbəqə 
partlayış 
70% 
40% 
0-10% 
ehtimalı 
►Y 
Şdk. 2.4. Mənafe tarazlığının pozulması həddləri. 
Araşdırmalar  göstərir  ki,  milIi->korporativ  mənafelərin 
uzlaşdırılmasının əsas istinad nöqtələrindən biri ümumiyyətlə, milli 
çərçivədə  bütün  subyektlər  arasında  mənafe  tarazlığının 
fonnalaşdınlması və dinamikliyinin təminatından ibarətdir. 
Və,  bu  istiqamətdə  başlıca  suallardan  biri  mənafelərin 
subyekt 
tərkibinin 
təsnifləşdirilməsi 
problemidir. 
Araşdırmalarımız  göstərir  ki,  elmi  fikirdə  hələ  də  stereotip 
yanaşmalardan  istifadə  olunur.  Ümumiyyətlə,  qeyd  etdiyimiz 
problem  mövqeyindən  təsnifləşmədə  istifadə  olunan  stereotip 
baxışları 3 qmpda birləşdinnək olar; 
l)
 
Marksist 
yanaşmanın 
təməl 
prinsiplərinin 
bərpasına  edilən  cəhdlər;  Şübhəsiz,  bu  cəhdlər  hər  şeydən  əvvəl 
müasir situasiyanın ziddiyyətli mahiyyətindən irəli gəlir. Amma, bu 
gün  cəmiyyəti  sahibkar  və  zəlımətkeşlər  sinifinə  bölmək  və 
mənafelərin  müəyyən  edilmiş  nisbətlərdə  qərarlaşmasını  bu  iki 
sinifin  maraqlarına  əsaslandığını  iddia  etmək  tamamilə  səhv 
tikirdir.  Öz-özlüyündə  aydındır  ki,  sahibkar  və  zəlımətkeşlərin 
mənafe  uyğunluğu  sırf  dialektik  məzmuna  malik  olmaqla 
mücərrədi  ikdən  xeyli  uzaqdır.  Biznesin  müxtəlif  təşkilatı 
formalarında mənafe tarazlığı müxtəlif nisbətlərdə ola bilər. Buna 
görə  də,  həmin  nisbətlərin  ümumi  məxrəcə  gətirilməsinə  və 
buradan da hansısa «sensasiyalı» 
63 

---