Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

 
64 
2
Π+ Ì  
 2Π + Ì




;  
Π + Í
 Í Î  + Í
2


 
2
Í + Î
 Í Î  + Î




 
Belə  əmələ  gəlmə  mexanizmi  azot  (II)-oksidin  əmələ  gəlməsini 
çoxaldır, xüsusən temperaturun artması zamanı. 
Yanacaq  məhsulları  soyuduqda  tarazlıq  yaranır,  ona  görə  ki,  azot 
(II)-oksid  prosesdə  aralanan  qazların  tərkibində  saxlanır.  Azot  (II)  və 
azot (IV)-oksidin əmələ gəlməsinin temperaturdan asılılığının miqdarı 
havanın  və  yandırılan  maddənin  nisbəti  ilə  müəyyən  edilir.  Belə  ki, 
yanacaq  çox  olduqda  oksigenin  konsentrasiyası  (qatılığı)  və  alovun 
temperaturu  azalır  və  ona  görə  də  azot  (II)-oksid  miqdarca  az  əmələ 
gəlir.  Qazlar  qarışığında  yanacağın  az  olması  alovun  temperaturunun 
aşağı düşməsinə və havanın miqdarca çoxalmasına səbəb olur və buna 
müvafiq olaraq NO-nun qatılığı azalmağa başlayır. 
Odur ki, alovun yayılmış olduğu aşağı hissəsində, NO-nun hava ilə 
qarışdığı yerdə çoxlu miqdarda NO
2
 əmələ gəlir: 
 
2NO + O
2


2NO
2 
 
Azot (II)-oksidin azot (IV)-oksidə çevrilməsi iki mərhələdə gedir: 
 
NO+O
2


NO
3
; NO
3
+NO


2NO
2 
 
Azot  (II)-oksid  azot  (IV)-oksidə  təmiz  atmosferdə  az  sürətlə 
çevrilir,  lakin  çirklənmiş  atmosferdə  bu  sürət  çoxalmağa  başlayır. 
Tədqiqatlar  göstərir  ki,  əlaqələrin  (rabitələrin)  enerjisinin  müxtəlifliyi 
nəticəsində  azot  (II)-oksid  birləşmiş  azotdan  (C-N  və  N-H)  əmələ 
gəlməsi atmosfer azotundan (N
2
) daha asan olur. 
Yanacağın  yandırılması  prosesindən  əlavə,  NO
x
-in  tullantı  kimi 
alınmasının əsas mənbəi nitrat turşusunun sənayedə istehsalı sayılır. Nitrat 
turşusu,  sənayedə  ammonyakın  havada  katalitik  oksidləşməsi  yolu  ilə 
alınır.  Belə  ki,  bu  zaman  reaksiyaya  daxil  olan  maddələr  platin  katali-
zatoru  iştirakı  ilə  qarışdırılaraq  qızdırılır.  Nəticədə  aşağıdakı  reaksiya 
tənliyi əsasında azot (II)-oksid əmələ gəlir: 
 
4NH
3
+ 5O
2


4NO+6H
2
O 
 
Sonra  alınmış  qazlar  qarışığı  soyudulur  və  reaksiya  məhsulu  olan 

---

 
65 
NO-oksigenlə  qarşılıqlı  təsirdə  olaraq  NO
2
-ni  əmələ  gətirir, 
temperaturun artması şəraitində NO
2
 asanlıqla N
2
O
4
-ə çevrilir: 
 
2NO+O
2


2NO
2




N
2
O
4 
 
Alınmış  yeni  maddə  NO
2
  absorbsiya  qülləsində  su  udmaqla  nitrat 
turşusunu əmələ gətirir: 
 
3NO
2
+H
2
O


2HNO
3
+NO 
 
Azot  (II)-oksidin  artığı  oksidləşmək  üçün  yenidən  prosesə 
qaytarılır. 
Absorbsiya prosesində əmələ gəlmiş aralıq qazlarla birlikdə NO və 
onun  oksidləşmə  məhsulu  olan  NO
2
  atmosferə  daxil  olaraq  onu 
çirkləndirir.  ABŞ-da  atmosferə  çirkləndirici  kimi  daxil  olan  ümumi 
tullantıların 1%-ni NO
x
-tərkibli mənbələrin təşkil etməsi barədə çoxlu 
məlumatlar vardır. 
Ammonyak  və  azot  (I)-oksid  azot  üzvi  birləşmələrin  tsiklini  təşkil 
edən xüsusi maddələr kimi təbiətdə daha çox olur. 
Bu tsiklin əsas mərhələləri aşağıdakılardır: 
1. Minerallaşma 
 
RNH
2
 + O
2
 → CO
2
 +H
2
O + NH 
 
2. Nitrifikasiya 
 
NH + O
2
 → H
2
O + NO
2
 
 
3. Nitratların oksidləşməsi 
 
NO
2
 + O
2
 → NO
3
 
 
4. Denitrifikasiya 
 
[HCOH] + NO
3
 → CO
2
 + H
2
O + N
2
 
 
5. Nitratların bərpası 
 
NO
3
 + [HCOH) → NH + CO
2
 
 
6. Azotun fiksasiyası 
 
N
2
 + [HCOH] → NH + CO
2
 

---

 
66 
 
Biosferdə  azot  əsasən  zülalların  və  nuklein  turşularının  tərkibində 
olur. 
Tərkibində  azot  olan  üzvi  maddələr  parçalandıqda  və  fermentlər 
kataliz edildikdə ammonyak ayrılır. 
Amin turşularında bu aşağıdakı reaksiya tənliyi əsasında gedir: 
 
 
R – CH(NH
2
) – COOH + O → 
O
P
||
– C – COOH + NH  
 
Buna  uyğun  olaraq  tullantı  sularında  olan  sidik  cövhərinin  qatı 
məhlulunun parçalanmasından da ammonyak ayrılır: 
 
CO
2
(NH
2
)
2
 + H
2
O 
ureaza

 2NH
3
 + CO
2
 
 
Torpaqda  ayrılan  ammonyakın  miqdarı  qlobal  miqyasda  ildə  75 
mln.  ton  ilə  qiymətləndirilir.  ABŞ-da  antropogen  mənbələrdən 
ammonyak  istehsal  edən  zavodlarda  gübrənin  istehsalına  ildə  0,32 
mln.ton ammonyak sərf olunur. 
Denitrifikasiya  prosesi  nəticəsində  anaerob  mikroorqanizmlərin 
təsirindən azot və azot I-oksid alınır. 
Ümumi  halda  karbohidrogenlərin  oksidləşməsi  zamanı  azot  1-
oksidin  əmələ  gəlməsini  reaksiyanın  tənliyin  aşağıdakı    kimi  yazmaq 
olar: 
NO
3
 + HCHO → 
2
1
H
2
O + 
2
1
H
2
O + CO
2
 + OH
 
Analoji üsulla yağlar, yağ turşuları, amin turşuları da oksidləşir. Bu 
zaman əmələ gələn azot I-oksidin miqdarı 10% təşkil edir. 
Küllü  miqdarda  azotlu  kübrə  verilmiş  və  üzəri  su  ilə  örtülmüş 
torpaqlarda da azot (I)-oksid əmələ gəlir. 
Atmosferdə azot (II)-oksid, fotokimyəvi tsikildə azot (IV)-oksid və 
ozonla birlikdə iştirak edir: 
 
HO
2
 → HO; 
2
3
Π+ Î
 Î


 
 
O
3
+ NO → NO
2
 + O
2
 
Yüksək reaksiya qabiliyyətinə malik olan oksigen atomu NO, NO
2
 
və  ozon  arasında  tarazlaşma  əldə  edilə  bilir.  Bu  tarazlaşmanın  ozonla 

---