ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
Mahmud vəfat etdi. Yerinə Sultan II Toğrul keçdi. Bu sultan, Eldənizi öz şəxsi məmlükləri arasına daxil etdi. Eldəniz, sultanın arvadı Mömünə Xatunun təşəbbüsü sayəsində qısa zamanda II Toğrulun kiçik yaşlı oğlu Arslanşahın atabəyliyinə gətirildi. Sultan II Toğrulun ölümü və yerinə Sultan Məsudun (1135-1152) keçməsi üzərinə Eldəniz Mömünə Xatun ilə evləndirildi və 1136-cı ildə Aranı Arslanşah ilə onun iqtası təyin etdi. Beləcə, 1136-cı il Azərbaycan Atabəyləri Eldənizlilərin quruluş ili olaraq qəbul edilməkdədir. 70 Ayrıca Eldənizin Mömünə Xatundan Məhəmməd Cahan Pəhləvan və Müzəffərəddin Qızıl Arslan adında iki oğlu və bir qızı olmuşdur. 71
O, üsyankar əmirləri bərtərəf etdi və yerli idarəçilər arasında nizam-intizam sağladı. Xalq arasında asayişi bərqərar edən Eldəniz, dövrün Alban müvərrixi Mxitar Qoşun məlumatına görə, "o gücləndi; bütün böyük hökmdarları əzdi və çoxlarını özünə tabe etdi; türkmənlərin qiyamçılarını tamamilə darmadağın etdi. O, Albaniya (Aran) ölkəsindəki çaxnaşmalara son qoydu". 72
1145/46-cı illərdə Farsın türk hakimi Boz Aba ilə Rey valisi Abbas arasında ittifaq təsis edildi. Bu ittifaqa Sultan Məsudun hacibi Əbdürrəhman ibn Toğan Yürək də daxil oldu. Onlar sultanın qardaşı oğullarından şahzadə Məhəmməd ilə şahzadə Məlikşahı öz yanlarına alıb, Məsuda qarşı qiyam qaldırdılar. Sultan Məsudun onlara qarşı gələcək gücü olmadığı üçün Atabəy Eldənizə müraciət etdi. Atabəy təcili yola çıxıb Məsudla birlikdə Kaşan ətrafında qiyamçıların qarşısına çıxdı. İlk çarpışmalardan sonra qiyamçılar sultan ilə atabəyin gücləri qarşısında geri çəkilməyə başladılar. 73 Bu hadisə, Atabəy Eldənizin İraq Sultanlığı nəzdində nüfuzunu xeyli artırdığını göstərməkdədir. 1 Rəcəb 547-ci ildə (2 oktyabr 1152) Sultan Məsud Həmədanda vəfat etdi. Yerinə qardaşı oğlu Məlikşah ibn Mahmud keçdi. Ancaq vəzir Xass Bəy Bələncəri qısa müddət sonra onu həbs edib yerinə onun qardaşı Məhəmmədi oturtdu. Ancaq yeni sultan hakimiyyətə keçməsinin üçüncü günü onu taxta çıxaran Bələncərini edam edib başını Aran hakimi Şəmsəddin Eldəniz ilə Marağa hakimi Nüsrətəddin ibn Ağsunqura göndərdi. Ancaq sultanın bu hərəkəti onları qorxutdu. Bundan istifadə edən xəlifə əl-Müqtəfi əmirləri sultana qarşı qiyama dəvət etdi. Əmirlər özlərinə yeni sultan olaraq Süleyman şahı seçdilər. Onlar birlikdə Bağdada gəldilər və burada xəlifə tərəfindən təntənə ilə qarşılandılar. Məhərrəm 551-ci ildə (mart 1156) Bağdadda xütbələr Süleyman şahın adına oxundu. Beləcə, Süleyman şah yanında xəlifə orduları xaricində Aran hakimi Şəmsəddin Eldəniz, Marağa hakimi
70 Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 44; Merçil, İdenizliler, s. 81'de Eldənizin Arana göndərilməsində Mömünə Xatundan əlavə Sultan Məsudun öz arvadının da onun haqqında müsbət fikirlərə sahib olmasının təsiri böyük olmuşdur. 71 Nişaburi, Selçuk-name, s. 75'de Eldənizin qızının adını çəkmir. 72 Mxidar Qoşdan nəql edən Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 45. 73 Ravendi, Rahat, s. 224; Merçil, İdenizliler, s.81-82; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 34. 24
Nüsrətəddin Arslan Apa, Alp Quş Gün-qur, Fəxrəddin Zəngi Həmədana doğru irəlilədilər. Sultan Məhəmməd şəhəri tərk etmək məcburiyyətində qaldı və İsfahana qaçdı. Süleyman şah heç bir maneə ilə qarşılaşmadan paytaxta gəldi və sultanlıq taxtına oturdu. Ancaq taxtı ələ keçirdikdən sonra sultan içki məclislərinin aludəsi olub əyyaşlıq etməyə başladı. 74 Bunun üzərinə müttəfiqləri ondan ayrılıb öz əyalətlərinə çəkildilər. Eldəniz də Gürcülərin Arana hücumunu eşidib ölkəsinə döndü.
75 Ayrıca, bu vaxt vəzir Bələncərinin əmisi oğlu Rəvvadi 76 də Aranda rahat durmamış və qiyam etmək üçün fürsət gözləyirdi. 77
Süleyman şahın ordusunun dağıldığını görən sabiq sultan Məhəmməd onun üzərinə hücum çəkib taxtı yenidən əlinə keçirmiş, Süleyman şahı da tutub həbs etmişdir. Sultan Məhəmməd, Atabəy Eldənizi bağışlandığını ifadə etmişsə də, onu nəzarət altında tutmaq üçün oğlu Cahan Pəhləvanı girov olaraq sarayda saxlamışdır. Ancaq xəlifənin təhrikiylə Şəmsəddin Eldəniz sultana qarşı üsyan etdi. Sultan Məhəmməd Bağdadı mühasirə etdiyi sırada Eldəniz şahzadələrdən Məlikşahı və oğulluğu Arslanşahı yanına alıb Həmədana yiyələndi. Bunun üzərinə Bağdadın mühasirəsini buraxan Sultan Məhəmməd Həmədana hücum etdi və Rey yaxınlığında Eldənizin qüvvətlərini ağır məğlubiyyətə düçar etdi. Naxçıvan yaxınlığında cərəyan edən ikinci vuruşmada da yenə Eldəniz məğlub oldu. Bunun üzərinə Eldəniz bir məktub yazıb sultandan əfv edilməsini istədi. Sultan onun üzrxahlığını qəbul edib, atabəyin Arandakı hakimiyyətini təsdiq etdi. Azərbaycanı da Marağa Ağsunqurlularından Arslan Apa ibn Ağsunqura verdi. 78 Ancaq Məhəmmədin hakimiyyəti çox davam etmədi. Bağdada hücuma hazırlaşdığı bir dövrdə qəflətən xəstələndi və Zülqadə 554-cü ildə (dekabr 1159) öldü. Taxta təkrar Süleyman şah keçdi. Süleyman şah Eldənizin oğulluğu Arslanşahı özünün vəliəhdi elan etdi. Necə ki, Süleyman adına oxunan xütbələrdə Arslanşahın da adı vəliəhd olaraq keçilirdi. 79
Süleyman şah taxta çıxışından sonra yenidən əyyaşlığa başladı. Bunun üzərinə əmirlər ona qarşı sui-qəsd planı hazırladılar. Şəvval 555-ci ildə Süleyman şah taxtdan salındı və həbs edildi. Şərafəddin Qurd Boz adlı bir əmir onu 12 Rəbiüləvvəl 556-cı ildə (22 aprel 1161) həbsdə boğaraq öldürdü. 80 Arxasından da 74 Əl-Bundari, Zubdat, s. 252; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 39. 75 Merçil, İldenizliler, s. 82. 76 Vəzir Xass Bəy Bələncərinin əmisi oğlu Rəvvadi, Sultan Məsud dövründə Gəncənin hakimi təyin edilmişdir. Eldənizin yoxluğundan istifadə edən Rəvvadi Aranda soyğunçuluğa başlamışdır. Gəncə xalqı vəziyyəti Eldənizə şikayət etdiklərində atabəy Gəncəyə hücum etmiş və Rəvvadini oradan qovmuşdur. Mxitar Qoş, Albanskaya xronika, Baku 1960, s. 17. 77 Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 39. 78 Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 40-41. 79 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 68; Bundari, Zubdat, s. 189-190; Ravəndi, Rahat, s. 264, 272; Merçil, İldenizliler, s. 82; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 41-42. 80 Süleymanşahın öldürülməsində Atabəy Eldənizin də əli ola bilər. Çünki Eldənizin Həmədana girməsində (zilqadə 555//noyabr 1160) beş ay sonra Süleyman şah öldürülmüşdür (11 Rəbiüləvvəl 556//12 aprel 1161). Ayrıca onu öldürən Şərafəddin Qurd Boz, Eldənizin ən yaxın dostu idi. Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|