ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Eldənizlər dövrünün mədəni həyatı
- (Oğuzların ortaya çıxmasından - XIV əsrə qədər).
- QANUN NƏŞRİYYATI Bakı, AZ 1102, Tbilisi pros., II Alatava 9. Tel
49
gizləndi. Ancaq burada olarkən arvadı Məlikə Xatunun Cəlaləddin ilə evləndiyini eşidən Özbək bir neçə gün boyunca vaxtını içki içməklə keçirdi və böyük ehtimalla içki səbəbiylə girdiyi komadan ayılmayıb öldü. Mənbələr onun ölüm tarixini dəqiq verməsələr də, hər halda bu hadisə 1225-ci ilin ikinci yarısında olmuşdur. 188
Atabəy Özbəyin ölümü, Azərbaycan Atabəyləri Eldənizlilərin hakimiyyətinin rəsmən sonu demək idi. Ondan sonra Eldənizlilərin taxtına oğlu Xamuş çıxsa da, onun hakimiyyətinin Naxçıvan xaricinə çıxmadığı məlumdur. Xamuş haqqında çox az məlumat vardır. Onun 1230-cu ildə ismaililərin yanına getdiyi və Eldənizlər sülaləsinə son verildiyi xəbər verilir. 189
Manqburnu fəaliyyətlərini 1231-ci ilə qədər davam etdirmiş, 28 ramazan 627-ci ildə (10 avqust 1230) meydana gələn Yassı Çəmən döyüşündə Türkiyə Səlcuqluları və Əyyubilərin birləşmiş orduları tərəfindən məğlub edilərək bütün ordusunu itirdikdən sonra monqolların ikinci səfəri qarşısında heç bir fəallıq göstərə bilməyib qaçdığı Anadoluda 1231-ci ilin avqustun ortalarında köçərilərdən biri tərəfindən öldürülmüşdür.
Eldənizli Atabəylərinin 100 ilə yaxın hakimiyyət dövründə Azərbaycan siyasi, iqtisadi və mədəni cəhətdən intibah dövrü keçirmişdir. Eldənizlilərin İraq Səlcuqlu idarəsini də əllərinə keçirməsiylə Böyük Səlcuqlu coğrafiyasının mərkəzi ölkəsi halına gələn Azərbaycan Yaxın və Orta Şərqin ən pərəstişli ölkəsi hesab edilirdi. Bu dövrdə Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, Ərdəbil, Təbriz, Marağa yüz minlərlə əhalisi olan dövrün "metropol" şəhərləri idilər. Bu şəhərlər sadəcə, ticari cəhətdən deyil, mədəni və memari cəhətdən də diqqət mərkəzində idilər. Bu dövrü böyük tədqiqatçılarından Z.Bünyadov "Səlcuqlu sultanları, eləcə də sonralar onları əvəz edən Atabəylər qəbilə quruluşunu mühafizə edən və yazısız türk dillərində danışan köçərilərin nümayəndələri idilər" 190
şəklindəki ifadəsi doğru deyildir. Hər şeydən əvvəl Qaşqarlı Mahmudun məşhur əsəri "Divan Lüqət-it- Türk" adlı əsəri Böyük Səlcuqlular dövründə Bağdadda yazılmışdır. Ayrıca bu dövrə aid Orta Asiyada Qaraxanlı və Xarəzm türk ləhcələrində xeyli əsər günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Buna görə "Səlcuqlu və Atabəylərin yazısız türk dilində" danışması haqqındakı görüşlər doğru olmadığı kimi, Səlcuqlu boylarının iyerarxiyasını "qəbiləçiliklə" ittiham etmək də böyük bir səhvdir. Ayrıca bu dövrdə
188 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, IX, s. 360; en-Nasevi, Jizneopisanie, s. 164; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 125. 189
Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 125-126-da Eldənizlilərin axırıncı nümayəndəsinin Xamuşun oğlu Nüsrətəddin olduğu qeyd edilir. 190 Eyni əsər, s. 222. 50
farsca yazan şairlərin türk dilində yazmadıqlarını iddia etmək də doğru deyildir. Nizami Gəncəvinin əsərlərindən "Leyla və Məcnun"da diqqətçəkici bir məlumat vardır. Orada Nizami əsərlərini türk dilində yazmaq istədiyindən, ancaq Şirvan sarayının bu dili xor gördüyündən şikayət etməkdədir. Ayrıca Nizaminin türk əsilli bir şair olduğu da onun öz şeirlərindən məlumdur. Misal üçün, əsərlərinin birində belə deyir: Farscası: Pedər mər pedər məra Tork bud, Dər niru hər yek yeki gorg bud. Türkcəsi: Mənim atalarım və babalarım türkdür. Hər biri gücdə sanki bir qurddur. 191
Şirvanşahlar sarayında bu dövrdə şairlər topluluğu meydana gəlmiş və bunlar özlərinə məxsus bir ekol (məktəb) təşkil etmişdilər. Daha çox qəsidə janrında yazan bu şairlərin başında Gəncəli Əbül-Üla (öl. 1159) dururdu. Uzun illər "məlikül-şüara" vəzifəsini icra edən Əbül-Ülanın bir başqa xüsusiyyəti də ətrafında istedadlı şairləri toplamasıydı. İzzəddin Şirvani, Əfzələddin Xaqani, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani və d. Bunlar arasında ən məşhuru Əfzələddin Bədil ibn Əli (1121-1199) idi. O özünə türk hökmdarlarının aldığı "xaqan" (kağan) ünvanına uyğun "Xaqani" ləqəbini almışdır. Atası Əli xarrat olan Xaqani ana tərəfdən süryani idi. Xaqanidə görülən xristian təsirləri ona anasının təlqin etdiyi qeyd edilir. 192
Şəxsiyyət olaraq bir az şöhrətpərəst olan şairin həyatı ziqzaqlı keçmiş, şirvanşahlarla arası pozulmuş və bunun nəticəsində də bir müddət həbsxanalarda qalmışdır. Şirvan saray mühitində şairlər arasında da davamlı rəqabətin olması onların hökmdar qarşısında bir-birlərinə iftira atmasına nədən olmuş və bu da bəzi şairlərin şah əliylə cəzalandırılmasıyla nəticələnmişdir. Xaqani də bunun çiləsini çəkənlərdən olmuşdur. Zira özü də bu yola baş vurmuş, ona müəllimlik edən Əbül-Ülanın şərlənməsində rol oynamışdır. Xaqani dövrünün və əslində bütün zamanların ən böyük qəsidə şairi olaraq məşhur olmuşdur. Qəsidələrində şirvanşahlardan II Mənuçöhr və I Axsitan (Aksartan) xaricində İraq Səlcuqlu sultanları Məsud və III Toğrula, Eldənizli atabəyi Qızıl Arslana və Xarəzmşahlardan Atsız ilə Təkişə medhiyyələr qoşmuşdur. Məddah-şair vəzifəsinin icrası yanında Xaqaninin şeirlərində bədii təsvirlərin güclü olması, bəzi fəlsəfi analizlərə yer verməsi, xüsusilə də məşai fəlsəfəsinin yaxınlığı diqqət çəkir. Bəzən də ağır və ağdalı bir üslubun işləndiyi Xaqanidə "şikayət-tənqid" növü də çox gözəl ifadə edilmişdir. Bütün bunlara rəğmən Xaqani daha cox bir "sərlövhə şairi" kimi yaddaşlarda qalmışdır. Bunu onun təmtəraqlı ifadələri, şəxs (hökmdar) mərkəzli təsvirçiliyi, bənzətmələrində bol miqdarda görülən tərifbazlığı açıq-aydın
191 Burada keçən "qurd" sözünü sovet ədəbiyyatında "kürt" şəklində oxunmuşdur ki, bu səhvdir. 192 «Həbsdən şikayət və azad olması üçün Rum qeysərindən xahiş" qəsidəsində bunu aydın görürük. Maraqlı olan, Xaqaninin bu qəsidəsində Hz. İsa haqqındakı təsvirlərinin islam deyil, xristian dininə uyğun şəkildə verməsidir.
51
ortaya qoymaqdadır. Buna rəğmən, Xaqani, Səlcuqlu şairi Muizzi kimi tam bir məddah şairi olmamış, realist mövzulara da yer vermişdir. 193
Şirvan sarayının məşhur şairlərindən biri də Fələki Şirvani (1108/10 - 1159/65) olmuşdur. III Mənüçehr dövrünün şairlərindən olan Fələki, Xaqaninin həmyaşıdı və eyni mühitin söz ustadı hesab edilir. Çox az əsərinin dövrümüzə qədər gəldiyi bu şairdə də peripatik fəlsəfi ənənənin təsiri özünü büruzə verməkdədir. Mədhiyyəçi şairlərin başında gələn Fələkidə obrazçılıq, ahəng və təsvirçilik qabiliyyətinin çox üstün olduğu özünü ortaya qoymaqdadır. Mədhiyyə və mədhiyyəçilik haqqında Azadə Rüstəmovanın yazdıqları hələ də keçərlidir: "Mədhiyyə ədəbiyyatının uzun tarixi bir keçmişi vardır. Hələ ərəblərdə "cahiliyyə" dövründən, İranda Sasanilər zamanından mövcud olmuş bu janrın VII əsrdə Əxtəl, VIII əsrdə Əbu Təmmam, X əsrdə Mütənəbbi kimi ərəbdilli, XI əsrdə Orta Asiyada Samanilər və Qəznəvilər sarayında Ünsürü, Əscədi, Əsədi, Fərruxi, Mənuçehri kimi farsdilli nümayəndələri məşhur idi. Mədhiyyəçilik Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən, Azərbaycanda, xüsusən XI-XII əsrlərdə geniş vüsət tapmış, saray şerinin vacib estetik kateqoriyasına çevrilmişdi. Hökmdarlar, əyalət əmirləri; hətta bu və ya digər feodal sarayının hakimi sənətdən öz nüfuz dairəsini və şöhrətini əbədiləşdirmək üçün bir vasitə kimi istifadə etməyə çalışır, saraylarında məddah şairlər saxlayırdılar" 194 . Buna görə də dövrün saray şairlərinin məddah-şairi olması təsadüfi deyildir. Fələki də bu xüsusiyyətlərə sahib bir şair olmuşdur. 195
Fələki nücum, riyaziyyat, xəttatlıq və ərəb dilinin gözəl bilicisi idi. O da Əbül-Üla, Xaqani, Beyləqani kimi şirvanşahların zülmünə uğramış və həyatının son illərini həbsxanada keçirmişdir. Fələkinin şeirlərinin bir digər əhəmiyyəti tarixi bir mətin xüsusiyyəti daşımasıdır. 196
Məlik əş-Şüəra Əbül-Məkarim Mücirəddin əl-Beyləqani (öl. 1197/98) Xaqaninin şagirdlərindən olmuş və istedadlı bir şair idi. Bir müddət şirvanşahlar sarayında yaşamış, daha sonra Eldənizli atabəylərinə xidmət etmişdir. Qəsidələrində də atabəyləri və İraq Səlcuqlu sultanlarını mədh etmişdir. 197
Sultan əl-füzəla ləqəbiylə anılan Əsirəddin Əbül-Fəzl Məhəmməd ibn Tahir əl-Axsikəti (öl. 1184?) əslən Orta Asiyalı bir türk olub Atabəylər sarayında xidmət etmişdir. Şeirlərində Xaqani təsiri özünü göstərməkdədir. 198
193 Xaqaninin külliyyatı üçün bax. Xaqani, Seçilmiş əsərləri, Tərtib edən: Məmmədağa Sultanov, Bakı 1987; Onunla əlaqədar yazılmış ən yaxşı xarakteristika üçün bax. Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 222-223. 194 Rüstəmova A., Fələki Şirvani, Bakı 1986, s. 31. 195 Fələki haqqında ən yaxşı tədqiqat üçün bax. Falaki-i Shirwani. Divan, edlited by Hadi Hasan, London 1929; Hadi Hasan M., Falaki-i Shirwani and his unique diwan in Madras, Islamic Culture, April/1950. 196 Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 224. 197 Eyni yer. 198 Xaqani intiqam hissi ilə "poeziya karvanının qarətçisi" adlandırmışdır. Eyni yer. 52
(1160-1202) Orta Asiyanın Faryab şəhərindən olub Azərbaycan Atabəylərindən Pəhləvanın, Qızıl Arslanın və Əbu Bəkrin xidmətində olmuş və Təbrizdə vəfat etmişdir. Qəsidə janrında çoxlu şeirlər yazmış, ələlxüsus da Xaqanini təqlid etmişdir. 199
arasında Seyyid Zülfüqar Şirvani, Qivami Mütərrizi, Fərrux Şirvani, Cövhəri, Yusif Füzuli, Kəmaləddin Naxçıvani, Seyyid İzzəddin əl-Ələvi və d. adlarını çəkmək mümkündür. 200
Dövrün heç şübhəsiz ən məşhur şairi Nizami təxəllüsü ilə bilinən Gəncəli Əbu Məhəmməd İlyas ibn Yusif ibn Zəki Müəyyəd Nizami (1140/1 - 1209/11) olmuşdur. Şərq ədəbiyyatında "xəmsə" (beşlik) adıyla məruf ədəbi silsilənin əsasını qoyan Nizami şirvanşahlar və atabəylər adına əsərlər yazmışdır. Onun bu səpkidə il əsəri Məxzənül-əsrarı (1178/79) Ərzincan hakimi Fəxrəddin Bəhramşah ibn Davuda (1162-1225), Xosrov və Şirini (1180/81) III Toğrul, Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslana, Leyla və Məcnunu (1188) Şirvanşah I Aksartana, Yeddi Gözəli (1197) Marağa hakimi Körpə Arslana, İskəndərnaməni (1196-1200) isə Əhər hakimi Nüsrətəddin Piştəginə ithaf etmişdir. 201
tutmuşdur. Bunların başında Fəxrəddin Əbülfəzl İsmail ibn əl-Müsənna ət-Təbrizi (öl. 1185) durmaqdadır. Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil alan bu alimin günümüzə qədər gəlib çatmayan "Tarix-i Azərbaycan" adlı bir əsər yazmışdır. Bu qiymətli əsərin bizə qədər gəlib çatmaması böyük bir talesizlik hesab edilməlidir. 202
məşhur alim Nizamiyyə və Kəmaliyyə mədrəsələrində dərslər vermişdir. 203
Əbdülxalıq ibn Əbülməali ibn Məhəmməd əl-Arrani (öl. 1236) Aran əsilli bir alim olub, Mosul və Axlatda fiqh sahəsində dərslər vermişdir. 204
Əz-Zəki ibn əl-Hüseyn ibn Ömər əl-Beyləqani (öl. 1277) məşhur fiqh alimi olmuş, eyni zamanda da ticarətlə həyatını keçindirmişdir. Beyləqanlı alim, monqolların hücumu üzərinə ölkəsini tərk edərək İraqa, oradan da Ədenə getmiş və orada vəfat etmişdir. 205
Əminəddin Müzəffər ibn Əbu Məhəmməd ibn İsmail ibn Əli ət-Təbrizi (1163-1225) adlı Təbrizli alim dövrünün məşhur fiqh bilginlərindən olmuş, əvvəlcə Nizamiyyə mədrəsəsində, daha sonra isə Qahirənin ən-Nasiriyyə mədrəsəsində müəllimlik etmişdir. Fiqh sahəsində bəzi ictihadlar edən alimin üç cildlik Saktül-
199 Eyni əsər, s. 224-225. 200 Eyni əsər, s. 225. 201 Eyni əsər, s. 225-226. 202 Eyni əsər, s. 230. 203 Eyni yer. 204 Eyni əsər, s. 230-231. 205 Eyni əsər, s.231. 53
Ömrünün axırlarını Şirazda keçirən alim, burada da Salqurlu Atabəylərinin hörmətini görmüşdür 206
1225) adlı Urmiyəli alim Fəxrəddin ər-Razinin tələbəsi olmuş və Nizamiyyə mədrəsəsində müəllimlik etmişdir. Onun əl-Hasil adlı əsərinin əlyazması bu gün Paris Millət Kitabxanasının Şərq Yazmaları fondunda saxlanılmaqdadır. 207
Umadətəddin Əbu Mənsur Məhəmməd ibn Əsəd ibn Məhəmməd ibn İmadəddin Əbdülhəmid ibn Məhəmməd ət-Təbrizi (1093-1178) dövrünün məşhur alimlərindən olub Nizamiyyədə dərslər vermişdir. Bu alim məşhur islam alimi əl- Qazzalinin də müəllimi olmuşdur. 208
Əbu Hifz Ömər ibn Osman ibn Şüəyb əl-Cənzi (öl. 1160) adıyla tanınan bu alim ixtisasca ədəbiyyatçı olmuşdur. Nizamiyyə mədrəsəsində və Həmədanda dərslər vermiş və həyatının son günlərini Mərvdə keçirmişdir. 209
Cənzə şəhərindən olan bu fiqh alimi uzun müddət Dəməşq şəhərinin baş qazısı olmuşdur. 210
(kitabxana) sahibi işləmişdir. 211
Adları keçilən dövrünün bu məşhur alimləri xaricində Şəmsəddin ət- Təbrizinin (öl. 1247) adı xüsusilə qeyd edilməlidir. Məşhur dərviş və sufi olan bu alim Şəms Təbrizi adıyla tanınmış və Mövlana Cəlaləddin Ruminin xacəsi olmuşdur. Rəvayətə görə, Mövlananın oğlu tərəfindən hazırlanan bir sui-qəsdə qurban getmişdir. 212
(öl. 1242), Nizamiyyə mədrəsəsi müəllimi Qivaməddin Əbu Nəsr Yunis ibn Mənsur ibn İbrahim əş-Şirvani (öl. 1258), əl-Atabəkiyyə mədrəsəsi müdərrisi Kəmaləddin Əbu Abdullah Əbu Məhəmməd ibn İmadəddin Əbdülhəmid ibn Məhəmməd Əli ibn Məhəmməd Əbu Musa ət-Təbrizi (öl. 1230/31) və digərləri də Azərbaycan Atabəyləri Eldənizlər dövrünün tanınmış simaları arasında qeyd edilirlər. 213
206 Eyni yer. 207 Eyni yer. 208 Eyni yer. 209 Eyni yer. 210 Eyni yer. 211 Eyni yer. 212 Eyni əsər, s. 232. 213 Eyni yer. 54
MÜNDƏRİCAT
Azərbaycan Atabəyləri Eldənizlər ............................................................................ 3 Azərbaycanda Səlcuqlu hakimiyyəti ........................................................................ 4 Gürcüstanda qıpçaq hakimiyyəti ............................................................................ 14 Eldənizlərin ortaya çıxması .................................................................................... 21 Eldənizlərin çiçəklənməsi və inkişafı ..................................................................... 25 Eldənizlərin süqutu ................................................................................................. 39 Eldənizlər dövrünün mədəni həyatı ........................................................................ 49
55
Əkbər N.Nəcəf. SƏLCUQLU DÖVLƏTLƏRİ VƏ ATABƏYLƏRİ TARİXİ (Oğuzların ortaya çıxmasından - XIV əsrə qədər).
KOMPYUTER TƏRTİBATI: Sahib QƏNĠYEV KORREKTOR: Ceyran ABBASOVA Çapa imzalanmışdır: 07.01.2010 Formatı 70x100 1/16. Fiziki ç/v 47,25. Sifarişli. Tirajı 300.
Bakı, AZ 1102, Tbilisi pros., II Alatava 9. Tel: 431-16-62; 493-84-30; 431-38-18 E-mail: xuduoglu@gmail.com Web: qanun.az
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|