41
Fridrixin sarayında qulluq edərkən Moskva knyazlığına və
Səfəvilər dövləti ərazisinə göndərilmiş alman elçiliyinin katibi
və müşaviri idi. A.Oleari 1636-1638-ci illərdə Azərbaycan
şəhərlərində olmuşdur. O, «Moskoviya və Moskoviyadan
keçməklə İrana, oradan da geriyə səyahətin təsviri» əsərini
yazmışdır. Onun bu əsəri 1906-cı ildə Sankt-Peterburqda rus
dilinə tərcümə edilib nəşr olunmuşdur.
105
Adam Olearinin
Şamaxıda dini kompleksin maarif və elmin inkişafındakı roluna
dair
məlumatları daha əhəmiyyətlidir. Orta əsrlər
Azərbaycanında maarif işinin təşkili və elmi biliklərin tədrisi
prosesində dini idarələrin, din xadimlərinin rolu aparıcı
olmuşdur. Adam Olearinin yol qeydləri bu obyektiv həqiqəti
sübut edən mühüm mənbələrdən biridir.
Övliya Çələbi ibn Dərviş Mehmet Zilli 1611-1682-ci
illərdə yaşamış Osmanlı siyasi xadimidir. O, 1646-1648-ci
illərdə Cənubi Qafqaza etdiyi ikinci səyahət zamanı Cənubi və
Şimali Azərbaycan şəhərlərini, əyalətlərini çox diqqətlə
öyrənmişdi. Təbiidir ki, onun qeydləri və hadisələrə yanaşma
tərzi rəsmi Osmanlı dairələrinin baxışını əks etdirir. Övliya
Çələbinin «Səyahətnamə» adlı əsəri 10 cilddən ibarətdir.
Azərbaycanla bağlı olan məlumatlar onun əsərinin ikinci cildinə
daxildir.
106
Övliya Cələbi XVII əsr Azərbaycan şəhərlərinin
(Təbriz, Şamaxı və s.) mədəni potensialına dair əhəmiyyətli
məlumatlar vermişdir.
Macarıstanda anadan olmuş, Osmanlı tarixçisi İbrahim
Əfəndi Peçevinin «Tarix» əsəri 1520-1640-cı illərin ictimai-
siyasi hadisələrinin təsvirini verir.
107
Əsərdə Təbrizin ictimai-
mədəni mənzərəsinə dair məlumatlar diqqəti cəlb edir.
Yan Streys (1630-1694) holland dənizçisi və səyyahı idi.
Səyyah Qaytaq hakimi tərəfindən əsir alınmış, 1670-1672-ci
illərdə qul sifəti ilə Dərbənd, Şamaxı və Ərdəbil şəhərlərində
yaşamışdır. O, vətənə qayıdandan sonra «Ecazkar, olduqca
başıbəlalı səyahətlər» adlı kitab yazmışdır. Onun bu əsəri Avro-
pa ölkələrində 25 dəfədən artıq çap edilmişdir.
108
Yan Streysin
əsərində Dərbənd, Şamaxı, Ərdəbil şəhərlərinin memarlıq
baxımından vəziyyətinə, maarifin inkişaf səviyyəsinə aid
42
məlumatlar vardır. Onun Ərdəbildəki Şeyx Səfi kompleksi
barədəki fikirləri də maraqlıdır.
Mənşəcə azərbaycanlı olan Orucbəy Bayatın əsəri
109
tarix-
i-coğrafi traktat səciyyəsi daşıyır. O, 1599-1603-cü illər ərzində
Səfəvi səfirliyinin tərkibində təqribən bütün Avropa ölkələrini
gəzmişdi. Həmin səfərdən sonra Orucbəy Bayat vətənə
qayıtmamış, İspaniya təbəəliyinə keçmiş, xristianlığın katolik
məzhəbini qəbul etmişdi. O, əsərini ispan dilində yazmış və ilk
dəfə 1604-cü ildə nəşr etdirmişdir. Əsər 1926-cı ildə ingilis,
1959-cu ildə fars, 1988-ci ildə isə rus dilinə tərcümə
olunmuşdur.
110
Orucbəy Bayat XVI əsrin Azərbaycan şəhərləri
(Təbriz, Qəzvin, Gəncə, Şamaxı), onların mədəni-ictimai
vəziyyəti haqqında dəyərli məlumatlar vermiş, ölkənin mədəni
inkişafında şəhərlərin aparıcı rolunu xüsusilə qeyd etmişdir.
1685-1694-cü illərdə İranda və Azərbaycanda olmuş al-
man alimi və səyyahı Engelbert Kempferin Azərbaycan (türk)
dilinin Səfəvi dövlətinin hüdudlarında aparıcı rolu, bu dilin
zənginliyi və eyni zamanda sadəliyi, müsbət keyfiyyətləri
haqqındakı məlumatları çox əhəmiyyətlidir.
111
Avropa və
Osmanlı müəlliflərinin bəzi əsərlərində dəqiq olmayan
məlumatlar (şəhər əhalisinin sayı və s. haqqında) vardır. Lakin
bu cəhət həmin əsərlərin əhəmiyyətini azaltmır.
XVIII əsrin əvvəllərindən Rusiya dövlətinin hakim
dairələri «dənizlərə çıxış əldə etmək» bəhanəsi ilə Cənubi Qaf-
qazda,
eləcə
də
Azərbaycanda
öz
mövqelərini
möhkəmləndirmək
istiqamətində
fəal
tədbirlər
görməyə
başladılar. Səfəvilər dövlətinin zəifləməsi buna əlverişli şərait
yaratmışdı. Moskva knyazı (1721-ci ildən isə Rusiya imperato-
ru) I Pyotrun təşəbbüsü ilə Cənubi Qafqaza kəşfiyyat məqsədilə
diplomatlar, «səyyahlar» göndərilirdi. XVIII əsrin sonunadək
Azərbaycanda olmuş rus «səyyahları», «diplomatları» gördük-
lərini tərtib etdikləri yol qeydlərində, gündəliklərində əks
etdirmişlər. 1716-1718-ci illərdə Azərbaycanda və İranda olmuş
A.P.Volınskinin (1689-1740) fəaliyyəti bu baxımdan
diqqətəlayiqdir. Dövlət xadimi, diplomat olmuş A.P.Volınski
1716-cı ilin martında Moskva knyazlığının elçisi sifətilə
43
Səfəvilər dövlətinin paytaxtı İsfahana gedərkən 3 aydan artıq
Şamaxı şəhərində qalmış, I Pyotrun tapşırığı ilə Şirvan haqqında
siyasi və iqtisadi səciyyəli məlumatlar toplamışdı.
112
O, I Pyo-
trun gizli tapşırığına əsasən Azərbaycanda yubanmalı, ölkə
haqqında müfəssəl məlumat toplamalı idi. A.P.Volınski geri
qayıdarkən 8 aya yaxın Azərbaycanda qalmışdı.
113
Başlıca
diqqətini hərbi, siyasi, iqtisadi, ticarət məsələlərinə, bölgədə
yaşayan xristian əhalisinin sayına, bu əhalinin siyasi mövqeyinə
yönəltmiş A.P.Volınskinin məlumatları Azərbaycanın XVIII əsr
mühitinin öyrənilməsi üçün əhəmiyyətlidir. Həmin əsrin 20-60-
cı illərində Azərbaycanda olmuş rus elçilərinin məlumatları da
əsasən siyasi, iqtisadi səciyyə daşıyır.
114
Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri orta çağların Azərbaycan
mədəniyyətinin
öyrənilməsi
gedişində
mütləq
nəzərə
alınmalıdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı Azərbaycan tarixinin
mühüm mənbələrindən hesab oluna bilər. XV-XVI əsrlərdə
yenidən yazıda maddiləşmiş bu şifahi ədəbiyyat incisinin ilk
dəfə qələmə alınması tarixinin X əsrdən əvvəlki dövrlə bağlı
olduğu təxmin olunur.
115
VII-IX əsrlərdə tam təşəkkül tapmış bu
dastanda ən qədim dini-mifoloji təsəvvürlər və bəzi adət-
ənənələr
oğuzların ibtidai dövrünə (III-IV əsrlərə),
islamaqədərki tarixi dövrə aiddir.
116
12 boydan ibarət olan «Ki-
tabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin misilsiz
mənbələrindəndir. Orta çağlarda yaşayıb-yaratmış Azərbaycan
ədiblərinin (Əfzələddin Xaqani, Nizami Gəncəvi, İmadəddin
Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Molla Vəli Vi-
dadi, Molla Pənah Vaqif və başqaları) əsərləri də milli
mədəniyyət problemlərimizin araşdırılmasına yardım edən
mənbələr sırasındadır.
§2. Problemin tarixşünaslıqda, elmi ədəbiyyatda
tədqiqi səviyyəsi.
Dostları ilə paylaş: |