Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
44 «Mədəniyyət» («kulğtura») anlayışının qədim tarixi vardır. Ərəb mənşəli anlayış olan «mədəniyyət» «oturaq, köçəri olmayan, şəhər həyatına mənsubluq» mənalarını daşıyır. 117
Avropa mənbələrində, elmi araşdırmalarında geniş istifadə olu- nan «kultura» anlayışı isə ilk dəfə antik Roma natiqi və filosofu Mark Tulli Siseronun e.ə. 45-ci ildə yazdığı «Tuskulan disputları» əsərində işlədilmişdir. Antik müəllif «kultura»nı nəzəri anlayış kimi işlədirdi. 118 Bu anlayışı yeni mənada ilk dəfə elmi dövriyyəyə 1767-ci ildə Şotlandiya tədqiqatçısı A.Fergüsson daxil etmişdir. Anlayışın mahiyyəti haqqında elmi mübahisələr hələ də davam edir. Mədəniyyət insanın və cəmiyyətin dəyişdirici fəaliyyəti prosesidir, bu fəaliyyətin bütün növlərinin, habelə maddi və mədəni dəyərlərin dialektik məcmusudur. Mədəniyyət «cəmiyyətin maddi həyat şəraiti və ictimai münasibətlərinin başlıca cəhətləri ilə şərtlənmiş mənəvi həyatıdır ki, maddi həyat şəraitinə, ictimai münasibətlərə özünün əks-təsirini göstərir». 119
verilir. 120
Mədəniyyət nəzəriyyəsi olmadan mədəniyyət tarixinin nisbətən müstəqil elm sahəsi kimi meydana gəlməsi, təşəkkülü və inkişafı qeyri-mümkün olardı. Mədəniyyət nəzəriyyəsi ilə mədəniyyət tarixi arasında əhəmiyyətli fərqlər var. Elmlərdə gedən xüsusiləşmə prosesi tarix elmi üçün də səciyyəvidir. Mədəniyyət tarixi bu prosesin nəticəsidir və o, nisbi müstəqilliyə malik olan sahədir. Mədəniyyət tarixinin predmeti, tədqiqat ob- yekti bəşəriyyətin, cəmiyyətin, konkret xalqın mənəvi həyatının inkişafı prosesidir. Əgər mədəniyyət nəzəriyyəsi bu prosesi konkret-tarixi şəraitdən uzaqlaşaraq, yüksək mücərrədləşdirmə səviyyəsində tədqiq edirsə, mədəniyyət tarixi mənəvi həyatın inkişafını konkret-tarixi səviyyədə, dövrün, regionun, ölkənin xüsusiyyətlərini, konkret-tarixi şəraiti nəzərə alaraq araşdırır. Mədəniyyət tarixinin mədəniyyət nəzəriyyəsindən başlıca fərqi də məhz bundadır. Mədəniyyət tarixçisinin mənəvi həyatın bütün sahələri üzrə (dil, ədəbiyyat, incəsənət, fəlsəfə, elmin müxtəlif sahələri, maarif və s.) mütəxəssis olması vacib deyil və
45 buna lüzum da yoxdur. Mədəniyyət tarixçisini «birləşdirici ümumiləşdirmələrə yol arayan sintezatora» bənzətmək olar. 121
mədəni inkişaf tarixinə həsr edilmiş ümumiləşdirici əsərlər yox- dur.
Azərbaycan mədəniyyəti ümumbəşər mədəni sisteminin tərkib hissəsidir və bütün xüsusiyyətləri, səciyyəvi inkişaf tarixi, rəngarəngliyi ilə bu sistemdəki qarşığlıqlı təsir prosesindən kənarda deyildir. Bu mədəniyyət çoxəsrlik, ziddiyyətli inkişaf prosesinin məhsuludur və ona bəsit yanaşmaq elmi araşdırmalarda birtərəfliliyə gətirib çıxara bilər. Milli mədəniyyəti qapalı sistem kimi öyrənmək meyli düzgün elmi nəticələr çıxarmağa imkan vermir. Dinamik və ziddiyyətli hadisə olan mədəniyyət ictimai, siyasi, iqtisadi, ideoloji amillərin güclü təsiri altında inkişaf edir, həmin amillərə özünün müəyyən əks-təsirini göstərir. Orta əsrlərdə siyasi və ideoloji amillərin mədəni həyata təsiri daha çox nəzərə çarpırdı. Azərbaycan mədəniyyətinin orta əsrlərdəki inkişafı problemlərini öyrənərkən nəzərə almaq zəruridir ki, bu mədəniyyət doğma zəmininə bağlı olmaqla yanaşı universal, re- gional kontekstlərin də məhsuludur. Yəni: 1. Azərbaycan nəinki coğrafi, habelə mədəni-tarixi baxımdan Şərq ölkəsidir və azərbaycanlılar qonşu olduqları xalqlarla çoxəsrlik qarşılıqlı mədəni-tarixi təsir prosesində olmuşlar; 2. VII əsrdən etibarən Azərbaycan islam regionuna, «müsəlman mədəniyyəti» sisteminə daxil olan ölkə kimi təşəkkül tapmışdır və orta əsrlərdə islam dininin ictimai həyatın bütün sahələrindəki rolu aparıcı idi; 3. Türk xalqlarından biri kimi azərbaycanlılar türk dünyasında baş vermiş universal səciyyəli mədəni-tarixi hadisələrdən kənarda ola bilməzdilər. Beləliklə, «azərbaycanlılar milliyyət etibarilə türk, din etibarilə islam, mədəniyyəti – əsasiyyə etibarilə şərqlidirlər». 122
millətin (xalqın) konkret tarixi ilə bağlıdır. Azərbaycan xalqının yaşarılılığının, dligər xalqlara güclü mədəni-tarixi təsirinin başlıca mənbəyi onun çoxəsrlik inkişaf prosesi ərzində yaratdığı,
46 daim zənginləşən mədəniyyət potensialındadır. Mədəniyyət ta- rixçisinin vəzifəsi keçmişdə baş vermiş mədəni inkişaf prosesini öyrənməkdir. O, müasir mədəniyyət üçün xas olan keyfiyyətləri orta əsrlərin mədəni həyatına şamil etməməlidir. Mədəniyyət ta- rixçisi müasir mədəni sistemlə keçmiş mədəniyyəti üzvi şəkildə əlaqələndirməlidir. Keçmiş mədəni proseslərə müasir meyarlarla yanaşmaq arzuolunmaz və qeyri-elmi mövqedir. «Mühakimə etməməli, lakin anlamalı. Tarixçinin və xüsusilə XX əsrin sonu- nun tarixçisinin devizi belədir». 123
Mədəniyyət nəzəriyyəsi və mədəniyyət tarixinin metodo- loji problemlərinin təhlili, həlli olmadan Azərbaycan mədəniyyətinin çoxəsrlik inkişaf prosesini elmi, obyektiv surətdə öyrənmək qeyri-mümkündür. Orta əsrlərin Azərbaycan mədəniyyəti tam, vahid prosesin müəyyən mərhələsi olduğu üçün bu mədəniyyətin tarixi köklərinin nəzərdən keçirilməsi də zəruridir. Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında İntibah mərhələsinin xronoloji hüdudları, bu İntibahın başlıca xüsusiyyətləri məsələləri də son dövrün elmi mübahisələri ob- yektidir. Göstərilən problemlər məcmusunun həlli xeyli dərəcədə Azərbaycanın mədəniyyət tarixinin konsepsiyasının işlənib hazırlanmasına yardım edə bilər. Mədəniyyət nəzəriyyəsi problemləri ilə ciddi şəkildə Qərbi Avropa tədqiqatçıları məşğul olmağa başlamışlar. «Mədəniyyət» («kulğtura») anlayışını kulturoloji baxımdan, müasir mənada ilk dəfə işlədən tədqiqatçı XVII əsrdə yaşamış alman hüquqşünası Samuel Pufendorf (1632-1694) olmuşdur. 124
O, mədəniyyəti «insan fəaliyyətinin məcmusu» kimi başa düşürdü və qeyd edir- di ki, mədəniyyət ictimai həyatın, insanın varlığı ilə bağlı olan fenomendir. Lakin mədəniyyət insan fəaliyyəti nəticələrinin bəsit məcmusu deyildir. O, özünün hər bir inkişaf mərhələsində konkret-tarixi məzmuna malik olan prosesdir. Təbiidir ki, XVII əsrdə Qərbi Avropada elmin inkişaf səviyyəsi sosioloji tədqiqatlarda ictimai hadisələrə proses kimi (dəyişmədə, inkişafda və dinamikada olan faktlar kimi) yanaşmağa imkan vermirdi. XVIII əsr ərzində Qərbi Avropada maarifçilik hərəkatının görkəmli nümayəndələri (xüsusilə Mari Fransua
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|