Эириш-Хейирбяй
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 Rusiyaya meylli idi. O, tənəzzül prosesi keçirən Səfəvilər dövlətinin təsirindən qurtulmağa can atan siyasi qüvvələrin Qarabağ ərazisindəki çıxışlarına istiqamət vermiş din xadimlərindən olmuşdur. Alban müəllifinin bu əsəri də erməni saxtakarlığının təsirinə məruz qalmışdır. Əsasən dövrün dini, siyasi səciyyəli hadisələrinə fikir vermiş Yesayi Həsən- Cəlalyanın mülahizələrində diqqəti cəlb edən mühüm cəhət tarixi gerçəkliklərə xristian baxışıdır. «Alban ölkəsinin qısa tarixi» tariximizin XVIII əsrlə bağlı olan dövrünün öyrənilməsi üçün dəyərli mənbələrdən biridir. Əslən Tiflisdən olan, uşaq ikən xarici dilləri öyrənmək məqsədilə Fransaya getmiş (aparılmış), müəyyən müddətdən sonra İrana yollanmış, Fransa səfiri de Gardanın tərcüməçisi olmuş, 8 il İranda yaşamış Jozef Tiflisinin «Vaqiati-Mir Veys və Şah Hüseyn» əsəri Azərbaycan tarixinin, Səfəvilər dövlətinin tənəzzülü və süqutu dövrünün öyrənilməsi üçün mühüm mənbələrdəndir. 91 Bu əsərin «ən yüksək məziyyəti onun Səfəvilər dövlətinin süqutu ərəfəsində baş verən Əfqanıstan-İran siyasi münasibətlərinin, bu iki ölkə ilə bağlı olan ictimai- iqtisadi məsələlərin, həmçinin ayrı-ayrı şəhərlər və müxtəlif xalqlar barədə qiymətli məlumatlar baxımından ilkin mənbə olmasındadır. Müəllif əsasən, gördüyü hadisələri qələmə almış, müşahidə etdiyi məsələləri əks etdirmişdir». 92
«Xristian səyyahın tarixi» əsəri XVIII əsrin I yarısında İranda və Azərbaycanda baş vermiş bir sıra tarixi hadisələri əks etdirir. 93
İsfahanda yaşamış, fəaliyyət göstərmişdir. Güman olunur ki, «Tarixi-səyyahi Məsihi» («Xristian səyyahın tarixi») əsərin əsl adı deyildir və şərti olaraq bu cür adlandırılmışdır. 94 Bu əsər fars dilinə «Bəsirətnamə» və «İbrətnamə» adları ilə tərcümə olunmuşdur. 95 «Bu tarixi əsərin az vaxt ərzində dünyada belə sürətlə yayılmasının səbəbini mənbədəki hadisələrin bilavasitə onları müşahidə edən şəxs tərəfindən təsvir olunmasında, müəllifin tarixi həqiqətləri obyektiv şəkildə əks etdirməsində görmək lazımdır». 96 Müəllif həmin əsəri 1726-cı ildən sonra
39 qələmə almışdır. «Tarixi səyyahi-Məsihi» əsəri həcmcə kiçikdir, lakin orada əks olunan tarixi hadisələrin dəyəri olduqca böyükdür». 97 Əsərdə Təbriz, Şəki, Şamaxı, Niyazabad, Gəncə və başqa Azərbaycan şəhərləri haqqında məlumatlar vardır. Müəllif müşahidələrinin nəticəsi olan bu əsərdə Səfəvilər dövlətinin süqutu, İsfahanın əfqanlar tərəfindən işğal olunması və bölgə ərazisində müəyyən müddət ərzində əfqan intizamının bərqərar olunması müfəssəl şəkildə təsvir olunur. «Tarixi-səyyahi- Məsihi» əsərinin misilsiz dəyəri vardır». 98
siyasi pərakəndəlik dövrünü yaşaması dövrün tarix elmində (salnaməçiliyində) də bölgəçilik prinsipinin qərarlaşmasını şərtləndirmişdi. Həmin dövrün salnaməçiləri, tarixçiləri baş verən müxtəlif səciyyəli hadisələrə, mədəni mühit məsələlərinə məhdud bölgə nöqteyi-nəzərindən yanaşırdılar. Bu dövrdə salnaməçilik, tarixçilik ənənələri Qarabağ və Şəki xanlıqları hüdudlarında daha çox inkişaf etmişdir. 99 Mirzə Adıgözəl bəy Haqverdi bəy oğlu (1770-1848) dövrün tanınmış Azərbaycan tarixçisi olmuşdur. Onun «Qarabağnamə» əsərində (1845-ci ildə yazıya alınmışdır) Qarabağ xanlığının siyasi tarixi 1736-cı ildən 1828-ci ilədək izlənilmişdir. Əsərdə Bayat və Şuşa qalalarının, digər memarlıq obyektlərinin inşa olunması, Pənahəli xanın şəhərsalma tədbirləri haqqında məlumatlar əvəzsizdir. 100 Mirzə
Camal Cavanşir Qarabağinin (1773-1853) «Qarabağ tarixi» əsəri (1847-ci ildə fars dilində yazılmışdır) də nəzərdən keçirilən dövrün hadisələrini də özündə əks etdirir və həmin mühitin mədəni həyatından müəyyən materiallara malikdir. 101 Əsər
müəllifi 1797-1822-ci illər ərzində Qarabağ xanlığının vəziri vəzifəsini icra etmişdir. Əhməd bəy Cavanşirin «Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair» əsərində də XVIII əsrin II yarısında Qarabağın mədəni həyatının epizodları öz əksini tapmışdır. 102
Qeyd etmək lazımdır ki, Qarabağın XVIII əsr tarixi, həmin dövrün mədəni həyatı XIX- XX əsrlərin bir çox müəlliflərini də məşğul etmiş, onlar bu bölgənin tarixini, mədəni mühitini öz əsərlərində əks etdirmişlər. 103
Kərim bəy Şəkixanov Fateh (1858-ci ildə vəfat
40 etmişdir) «Şəki xanlarının müxtəsər tarixi» əsərinin (1829-cu ildə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır) müəllifidir. Şəki bölgəsinin tanınmış şairi, tarixçisi olmuş bu müəllif XVIII əsrin II yarısının tarixi hadisələrini öz əsərində əks etdirməklə bu dövrün mədəniyyətinin inkişaf zəmini haqqında müəyyən təsəvvür yaratmışdır. 104
məqsədlərlə «səyyahlar» gəlmiş, özlərinin qısamüddətli, uzunmüddətli, könüllü və ya könülsüz «səyahətlərindən» doğmuş təəssüratlarını tərtib etdikləri gündəliklərdə, yol qeydlərində, əsərlərində əks etdirmişlər. Azərbaycan XVI-XVIII əsrlərdə müxtəlif dövlətlərin, bu dövlətlərin mənafelərini güdən «səyyahların» diqqət obyekti olmuşdur. Azərbaycanın SSRİ tərkibində olduğu dövrdə müxtəlif məqsədlərlə ölkəyə gəlmiş (göndərilmiş-red.) şəxslər (xüsusilə Rusiyadan), «səyyahlar», «biliklərə can atan elm fədailəri» kimi təqdim olunurdular. XVI –XVIII əsrlərin Avropa dövlətlərinin, Moskva knyazlığının (sonralar Rusiyanın) Yaxın və Orta Şərqə diplomatik, iqtisadi, siyasi müdaxilə etməsi cəhdləri bu dövrün əlamətdar hadisələrindən olmuşdur. «Səyyahlar» məhz bu müdaxilə cəhdlərinin aparıcıları olmuşlar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, həmin «səyyahların» əsərlərində araşdırılan tarixi dövrün Azərbaycan mədəniyyəti faktları diqqəti cəlb edir və tariximizin tədqiqi üçün bu məlumatların əhəmiyyətinə şübhə etmək olmaz. Vinçentso Alessandri, Orucbəy Bayat (əslən azərbaycanlıdır, sonralar xristianlığın katolik məzhəbini qəbul etmişdir), Antoni Jenkinson, Ceffri Dekket, Ricard Conson, Tomas Olkok, Kristofer Berrou, Adam Oleari, Yan Streys, İbrahim Əfəndi Peçevi, Övliya Çələbi, Artemiy Volınski Venesiya, İspaniya, İngiltərə, Hollandiya, Saksoniya, Prussiya, Osmanlı Türkiyəsi, Rusiya kimi orta əsr dövlətlərinin nümayəndələri sifətilə Azərbaycanda olmuş, yol qeydləri yazmışlar. XVII
əsrin Azərbaycan mədəniyyət faktlarının öyrənilməsi üçün Adam Olearinin, Övliya Çələbinin və Yan Streysin qeydləri daha əhəmiyyətlidir. Adam Oleari alman alimi və səyahətçisi olmuşdur. O, Holştayn-Qottorp hersoqu III
Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|