cü ildə yenidən Varşava müqaviləsinin üzvləri bu kimi iki təklif
vermişlər.
Kosmosun hərbiləşdirilməsinin yol verilməz olması
barədə 1984-cü ildə SSRİ yenə təşəbbüs qaldırmışdır. Bütün bu
kimi təşəbbüslərə baxmayaraq ABŞ-da ardıcıl olaraq yeni
silahlar, təyyarələr, raketlər yaradılırdı.
1985-1990-cı illərdə həm SSRİ-də və həm də ABŞ-da bu
cür sürətli silahlanmanın zərərli nəticələrini etiraf etməli
olurdular. Xarici siyasətdə olan bəzi yanlışlıqları aşkarlamaq
lazım gəlirdi. Burada Sovet İttifaqının Əfqanıstana daxil olması
kimi ABŞ-m da Vyetnama qarşı olan müharibəsi lüzumsuz hesab
edilirdi. Beynəlxalq prosesləri gərgin vəziyyətdən çıxarmaq
məqsədi ilə 1983-cü ilin yayında Sovet İttifaqı bir tərəfli olaraq
bütün nüvə sınaqlarını dayandırmışdır. Beləliklə nüvə sınaqlarını
tam dayandırmaq üçün danışıqları bərpa etməyi təklif etmişdir
1988-ci ildə SSRİ yenə birtərəfli olaraq hərbi qüvvələrin
azaldılmasına başlamışdır. Sovet Ordusunun bir qismi
Monqolustandan çıxarılmışdır. Moskvanın razılığı ilə Berlin
divarı uçurulurdu. İki Alman dövləti birləşmişdi. Varşava paktı öz
fəaliyyətini dayandırdı. Lakin ABŞ və Qərb heç də Sovet İttifaqı
kimi etmirdi.
SSRİ-də
aparılan
«yenidənqurma»
beynəlxalq
münasibətlərə o qədər də müsbət mənada yenilik gətirmirdi.
337
XXVIII
Fəsil.
XX-XXI ƏSRLƏRDƏ BEYNƏLXALQ
MÜNASİBƏTLƏRİN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ
XX
əsrin son onilliklərində beynəlxalq münasibətlərdə
köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Demək olar ki, hərbi-siyasi
əksdurmalar qurtarmışdır. Kapitalİ
2
m ilə sosializm, ABŞ ilə
SSRİ, Qərb ilə Şərq arasındakı əksdurmalara son qoyulmuşdur.
Bəzi mütəxəssislərin qeyd etdiyinə görə, müəyy'ən daxili və xarici
səbəblər üzündən Sovet İttifaqı dağılmış, sosialist sistemi öz
mövcudluğunu itirmişdir. Lakin əslində hazırda bu gün də ən
klassik, böyük kapitalist dövlətlərində də daxili və xarici hadisələr
baş verir. Bu o demək deyil ki, sistemi dəyişmək lazımdır.
SSRİ-nin və Sosializm sisteminin dağılması. Mərkəzi Komitənin
o vaxtki baş katibi Qorbaçovun Kapitalizm dünyası ilə Separat
danışıqlannm nəticəsi idi. Burada yaradılan müəyyən
münaqişələr, sərhədlərin dağılması və s. hallar isə süni yaradılmış
elementlər hesab edilə bilər.
Elə həmin illərdə Varşava müqaviləsi təşkilatı
buraxılmış, İqtisadi yardım şurasının fəaliyyəti dayandırılmış,
SSRİ- nin Avropada olan ordu dəstələri çıxarılmışdır. Sovet
İttifaqı parçalanmışdır. ABŞ yeganə nəhəng dövlət kimi
qalmışdır.
1990-1995-ci Ularda Rusiyanın xarici siyasati. Aydındır
ki, SSRİ dağıldıqdan sonra Rusiya hər hansı bir məkanda,
SSRİ-nin malik olduğu nüfuzu itirmişdi. Odur ki, Rusiya güzəştə
getmək və açıq hərəkət etmək, ABŞ-ın strateji mənafeyinə güzəştə
getmək siyasəti yeritməyə başlamışdır. Bu isə onun beynəlxalq
nüfuz qazanmasına müəyyən qədər köməklik etmişdir. BMT-nin
Təhlükəsizlik Şurasında və eləcə də bütün beynəlxalq təşkilatlarda
Sovet İttifaqının yeri ona verilmişdir.
Rusiya postsovet məkanında yeganə nüvə dövləti olması
barədə bəyanat vermişdir. Bu da beynəlxalq müqavilənin ruhuna
tam uyğundur. SSRİ dağıldıqdan sonra daha üç ölkənin (Ukrayna,
Belarusiya və Qazaxıstan) ərazisində onun
338
nüvə silahları qalmışdır. Onların üzərində nəzarət Rusiya
tərəfindən həyata keçirilir.
1993-94-cü ilin yanvar ayında Rusiyanın prezidenti ilə
ABŞ-m prezidenti strateji silahların azaldılması barədə yeni
müqavilə bağlamışlar. Digər böyük dövlətlərlə də münasibətlər
yaradılmışdır. Şərqi Almaniyadan bütün sovet ordusu
çıxarılmışdır. AFR bu məqsədlə kifayət qədər vəsait ayırmışdır.
Yaponiya ilə olan münasibətləri o qədər də qənaətbəxş
hesab etmək olmaz. 1991-ci ildə Qorbaçovun ora səfəri zamanı
ərazi məsələsinin mövzu olması etiraf edilmişdir. Dörd ədəd Kuril
adalarının kimə məxsus olması barədə müzakirələr edilmişdir,
1996-2003-cü illər. Bu illərdə Rusiyanın xarici
siyasətində müəyyən təşəbbüskarlıq, sərbəstlik cəhətləri artmışdır.
İraqın hərbi obyektlərinin Amerika tərəfindən bomba-
lamnası, 1996-cı ilin sentyabr sayında Rusiya tərəfindən
pislənilmişdir.
Yaxın Şərqdəki münaqişələrin tənzimlənməsində Rusiya
öz mövqelərini bərpa etməyə səy göstərmişdir. 1997-ci ildə
Rusiyanın xarici işlər naziri E.M.Primakovxm Fələstinin lideri
Y.Ərəfatla görüşü olmuşdur. Həmin ilin mart ayında israilin baş
naziri Netanyahu Moskvaya səfər etmişdir.
1996-
cı ilin aprel ayında “7-lər” ölkələrinin (ABŞ,
İngiltərə, Almaniya, İtaliya, Kanada, Fransa, Yaponiya) və
Rusiyanın dövlət başçılarının Moskvada yüksək səviyyəli
görüşləri keçirilmişdir. Görüşdə nüvə silahlarının sınaqdan
keçirilməsinin bütün sahələrdə tam dayandırılması müzakirə
edilmişdir.
1997-
ci ildə “7-lər”in “
8
-lər” olmasına da baxılmışdır.
Müasir dövrdə beynəlxalq münasibətlərin inkişafında
olan əsas fərqləndirici cəhət ondan ibarətdir ki, ABŞ sözsüz olaraq
liderlik edir. Bununla yanaşı Amerika rəhbərliyi XXI əsri
“Amerika əsri”-nə çevirmək barədəki cəhdini də gizlətmir.
339
Lakin beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi və tarixi üzrə
olan bir çox mütəxəssislər qeyd edirlər ki, ABŞ-ın uzun müddət;
liderlik etməyə zəruri ehtiyatları kifayət etməz.
Həmin mərhələdə NATO-nun genişləndirilməsi üzrə də
bir çox danışıqlar aparılmışdır.
Balkanda, Əfqanıstanda, İraqda və bütün Qərb
dünyasında olan hadisələr açıq - aydın göstərir ki, ABŞ və NATO
hər cür münaqişələrin qarşısını almaq iqtidarına malik deyildir.
Bir çox hallarda ABŞ NATO-dan irticanın, işğalçılığın qarşısının
alınmasının deyil, öz məqsədləri üçün istifadə edir. ABŞ- ın bəzi
prezidentləri seçki kampaniyalarında qalib gəlmək üçün müəyyən
seperat danışıqlara üstünlük verir.
Müasir dövrün əsas cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir
ki, dünyada ABŞ-ın təsir dairəsi zəifləməyə doğru gedir. Bu
ondan irəli gəlir ki, əwəla SSRİ-nin dağılması ilə daha ABŞ
ətrafında birləşməyə ehtiyac qalmır, ikincisi, Avropa iqtisadi
cəhətdən xeyli güclənibdir. Dünya üzrə ÜDM-ün həcmində,
ticarətdə, elmi - tədqiqat fəaliyyət sahəsində ABŞ- ın xüsusi çəkisi
azalır. Yaponiyada, Avropada və eləcə də Şərqi Asiyanın inkişaf
etməkdə olan bəzi ölkələrində iqtisadi və elmi-texniki potensial,
sürətli artım onların rəqabət qabiliyyətini yüksəltmişdir. Bir çox
regionlarda Amerika əleyhinə olan münasibətlər artmışdır. Bütün
bunlar beynəlxalq münasibətlərdə çoxqütblük meyllərin
güclənməsinə səbəb olmuşdur. Hazırda demək olar ki, bütün
dövlətlər öz milli mənafelərinə üstünlük verməyə səy göstərirlər.
Bu mənada Azərbaycanın BMT-də özünə layiqli bir yer tutmasım
da açıqlamaq olar.
340
MUNDƏRİCAT
Ön söz ............................................................................... 3
I
bölmə. Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi ..............
4
I
Fəsil. Beynəlxalq münasibətlər elminin predmeti,
obyekti və subyektləri ........................ ........ . ... .. ........... 5
1.
Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi.......................... 5
2.
Beynəlxalq münasibətlərin predmeti, obyekti və
subyektləri ........................................................................
11
3.
Beynəlxalq münasibətlərin öyrənilməsi metodu ........
13
II
Fəsil. Beynəlxalq münasibətlər və beynəlxalq
siyasət, ................................................ . ........................... 19
1.
Dünya siyasəti və onların qarşılıqlı əlaqəsi ................ 19
2.
Beynəlxalq münasibətlərin dinamikası ............................ 23
3.
Dünya siyasəti və Beynəlxalq siyasət......................... 24
4.
Beynəlxalq münasibətlərin qanunauyğunluqları ........
26
III
Fəsil. Sosial-siyasi fikir tarixində beynəlxalq
münasibətlər və xarid siyasət problemi ................................ 30
1 .Qədim dünya siyasi fikir tarixində 'xarici siyasi
baxışlar ....... .. ...................................................................... 30
2.
Beynəlxalq münasibətlərdə rea'ıist təsəvvürlərin
foımalaşması və inkişafı ......................................................... 33
3.
Beynəlxalq siyasətdə Liberal fikirlər genezisi ........... 37
4.
Marksizm və Beynəlxalq münasibətlər ............................ 41
IV
Fəsil. Beynəlxalq münasibətlər və geosiyasi
nəzəriyyə .............................................................................. 43
1 .Geosiyasi nəzəriyyənin yaranması ..................................... 43
2.
Almaniyada geosiyjısət ide;yasmın yayıtaası................... 45
3.
Böyük Britaniya geosiyasi məktəbi ....... .... ..................... 48
4.
Şimali Amerika geosiyasi məktəbi ........ .......................... 49
342
V
Fəsil.
X x
əsrin 40-60-ci illərində beynəlxalq
münasibətlərin nəzəri tədqiqi ............................................ 52
1.
Beynəlxalq münasibətlərdə nəzəri və praktikada siyasi
idealizm ................................................................................. 52
2.
ABŞ-da siyasi realizm ..................................................... 54
3.
Qərbi Avropada siyasi realizm ................................... 57
4.
Beynəlxalq münasibətlərdə modemist fikirlər ...........
58
VI
Fəsil. Soyuq müharibədən sonra beynəlxalq
münasibətlər barədə nəzəri fikirlər ................................... 61
1.
F.Fukuyamm “Tarixin sonu” fikri ................................... 61
2.
“Sivilizasiyaların toqquşması” fikri ................................ 63
3.
Z.Bjezinskinin geosiyasi fikirləri .................................... 67
4.
İ.Vallerstaynın dünyanın sistem halında təhlili ..........
68
VI! Fəsil.Beynəlxalq münasibətlər sistemi və onun quruluşu
............................................................................................... 71
1 .Beynəlxalq münasibətlərin növləri
71
2.
Beynəlxalq münasibətlər sisteminin nəzəri modelləri.. 73
3.
Beynəlxalq münasibətlər sisteminin
təkamülinkişafı (Soyuq müharibədən sonra) ..................... 75
VIII
Fəsil. Beynəlxalq münaqişələrin öyrənilməsinin
və tənzimlənməsinin nəzəri əsaslari .................................. 77
1 .Beynəlxalq münaqişələrin mahiyyəti və növləri ..........
77
2.
Beynəlxalq münaqişələrin quruluşu və artması
prosesi ................................................................................... 82
3.
Beynəlxalq münaqişələrin tənzimlənməsi yolları ......
84
IX
Fəsil. Müasir dünyada beynəlxalq təhlükəsizlik
problemi ............................................................................... 91
1 .Beynəlxalq təhlükəsizlik və əsas nəzəri baxışlar.
91
2.Beynəlxalq təhlükəsizliyin hərbi-siyasi cəhətləri .........
93
5.
Terrorizm və ona qarşı mübarizə problemi ..................... 96
343
X
Fəsil. Beynəlxalq münasibətlərdə siyasət və
hüquq.............................................................................. 98
1.
Beynəlxalq münasibətlərdə əxlaq, hüquq və
siyasət .............................................................................. 98
2.
Beynəlxalq hüquq ..................................................... 103
3.
Beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri .................... 105
4.
Müasir dünya və beynəlxalq hüquq .......................... 107
XI
Fəsil. Xarici siyasət və diplomatiya .................. ... 110
I
.Xarici siyasət üzrə nəzəri baxışlar ............................. 110
2.
Xarici siyasət üzrə qərar qəbul edilməsinin nəzəri və
praktiki tərəfləri ...............................................................
112
3.
Diplomatiya və diplomatiya xidməti ......................... 116
II
bölmə.Beynəlxalq münasibətlər və xarici siyasətin
tarixinə dair ....................................... i.......................... 121
X^//
I
Fəsil. -H'əsrin ortalarinda avropada ümumi siyasi
vəziyyət və beynəlxalq münasibətlər. .......................... 122
II
Fəsil. Otuzillik müharibə və vest(fal sülhü ........... 127
III
Fəsil. Avropada beynəlxalq münasibətlər
(XVII əsrin ikinci yarısı - XVIII əsrin əvvəlləri) .............
131
IV
Fəsil. XVIII Əsrin ortalarinda hərbi münaqişələr . 137
V
Fəsil.ABŞ-m Yaranması və beynəlxalq
münasibətlərə onun təsiri ......................................... .... 142
VI
FƏSİ1.XVIII-XIX əsrlərdə Avropada beynəlxalq
vəziyyət ........................................................................... 146
344
VII
FəsiL Napoleon müharibəsi illərində avropa və
rusiya arasında olan münasibətlər ................................... 152
VIII
Fəsil. Müqəddəs ittifaq ilə 1848-ci illər inqilabi
arasındakı dövrdə beynəlxalq münasibətlər ........................ 168
IX
Fəsil. 1848-ci il inqilabi və Krım müharibəsinin
beynəlxalq münasibətlərə təsiri ................ .. ....................... 177
X
Fəsil. Şimali Amerikada vətəndaş müharibəsi və
Avropa dövlətlərinin mövqeyi. ......................................... 190
XI
Fəsil.Alnianiyanin birləşdirilməsi yolunda ilkin
addimlar... .......................................................................... 194
XII
Fəsil. Frankfurt müqaviləsindən sonra yaranan
münasibətlər ....................................................................... 203
XIII
Fəsil. Rusiya -Türkiyə müharibəsi (1877-1878)
və beynəlxalq münasibətlər ................................................. 208
XIV
Fəsil.XIX və XX əsrlər ərəfəsində beynəlxalq
münasibətlər ...................................................................... 219
XV
Fəsil. Avropada iki əks blokun yaradilmasi və
beynəlxalq münasibətlər ...................................................... 230
XVI
Fəsil. Balkan müharibəsi və beynəlxalq
münasibətlər ...................................................................... 234
XVII
FəsiI.Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində
diplomatiya .......................................................................... 241
XV^III Fəsil. Birinci dünya müharibəsinin qurtar-
345
ması və Rusiyada vəziyyət ............................................. 251
XIX
Fəsil. Müharibədən sonra dinctənzimləmə
probldemləri Paris və Vaşinqton konfranslari .............. 258
XX
Fəsil. 1920-ci illərin birinci yarisinda beynəlxalq
vəziyyət və sovet dövlətinin xariei siyasəti ................... 265
XXI
Fəsil.1920-ci illərin ikinci yarısına dünyanın
qabaqcıl ölkələrində beynəlxalq münasibətlərin və
xarici siyasətin inkişaf! ..................................................... 274
XXII
Fəsil.Uzaq şərqdə və Avropada iki müharibə
ocağının yaradılması və beynəlxalq münasibətlər ...... 284
XXIII
Fəsil. Hitler Almaniyası ittifaqının genişlənməsi
SSRI-nin xarici siyasətinin fəallaşması ........................... 291
XXIV
Fəsil.böyük vətən müharibəsi illərində beynəlxalq
münasibətlər və SSRİ-nin xarici siyasəti.. 301
XXV
Fəsil. 1940-1950-ci illərdə beynəlxalq vəziyyət
və SSRI-nin xarici siyasəti .............................................. 315
XXVI
Fəsil.Müstəmləkə sisteminin dağılması və
beynəlxalq münasibətlər ................................................... 326
XXVII
Fəsil.l900-1960-cı illərin beynəlxalq
münasibətləri və Sovet ittifaqının xarici siyasəti ......... 332
XXVIII
FəsiLXX-XXI əsrlərdə beynəlxalq münasibətlərin
əsas cəhətləri .................................................................... 338
Ədəbiyyat .......................................................................... 341
346
CƏLIL
KƏRİMOV
TAHİRƏ
KƏRİMOVA
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR
VƏ XARİCİ SİYASƏT
Dərs vəsaiti
Nəşriyyatın direktoru: Hüseyn Hacıyev
Texniki redaktor:
Gülbəniz Məmmədova
Dizayn:
Müşfiq Hacıyev
Cildçi:
Azad Həmzəyev
Montajçı:
Elmira İsmayılova
Çapa imzalanmış 25.04.2013-cü il
Kağız formatı 60x84 1/16, çap vərəqi 22
Sifariş 84, sayı 300
ADPU-nun mətbəəsi
Bakı, U. Hacıbəyov küçəsi, 34
Tel: (+912) 493-74-10
E.
maiL ADPU@Box,az
Dostları ilə paylaş: |