Mövzu 2.
QENDER VƏ SİYASƏT PROBLEMİNİN SOSİAL-SİYASİ FİKİR
TARİXİNDƏ ƏKS OLUNMASI
1. «Qender»,
«siyasət» və «siyasətdə qender bərabərliyi» anlayışlarına yanaşmaların
və konsepsiyaların müxtəlifliyi
2. Antik
dövrdən XIX əsrə qədər «Qender və siyasət» probleminin sosial-siyasi fikir
tarixində əks olunması
3. XIX-cu
əsrdə kişi və qadınların sosial mövqeyinin bölünməsində təsəvvürlərin
inkişaf etməsi
4. Azərbaycanın sosial-siyasi fikir tarixində siyasətin qender aspektləri
5. Müasir
dövrdə cəmiyyətin inkişafında qender siyasətinin həyata keçməsi
1. «Qender», «siyasət» və «siyasətdə qender bərabərliyi» anlayışlarına
yanaşaların və konsepsiyaların müxtəlifliyi
«Qender» anlayışı müxtəlif təsnifat və yanaşmalara malikdir. Bu gün «qender»
sosial münasibətlərin ən vacib hədlərindən biri kimi başa düşülür və buraya üç qrup
xarakteristika daxildir: bioloji cins, cins stereotipləri, həmçinin «qender display» –
cəmiyyətdə qəbul edilmiş kişi və qadınların davranış normaları və onların təzahürünün
bütün müxtəliliyinin qarşılıqlı əlaqələri.
Qenderin ilk tərifi qadınların müasir cəmiyyətin feminist tənqidi ilə əlaqədardır,
yəni qadınların diskriminasiya vəziyyətinin tənqidi. Məlumdur ki, o ilk dəfə antropoloq
Qeye Rubinin qadınların tayfalar arası dəyişdirilməsi haqqında yazdığı «Qadınların
dəyişdirilməsi: «cinsin siyasi iqtisadiyyatı» haqqında qeydlər» (1975) məqaləsində
yaranır və orada qender «bioloji cinsin ictimai fəaliyyətini tənzim edən razılıqların
kompleksi» kimi müəyyən olunur.
Amerika sosioloqu Entoni Qiddens öz dərsliyində (1989) cins və qender arasında
hədd çəkir. O yazır: «Əgər cins qadın və kişilər arasında fiziki fərqlərə aiddirsə, onda
«qender» onların psixoloji, sosial və mədəni xüsusiyyətlərinə toxunur».
Patriarxat cəmiyyətlərdə klassik ənənəvi cins nəzəriyyəsi çərçivəsində sosial
fərqlər əvvəlcə seçilmirdi və qadın, bir qayda olaraq, ümumiyyətlə «siyasi heyvan» kimi
hesab olunmurdu. Qender konsepsiyasında dönüş Simona de Bovuarın «İkinci cins»
(1949) kitabı ilə bağlıdır, burada qadının özünü qiymətləndirilməsi və özünü
dəyyərləndirilməsi əsaslandırılır.
Qender – təbiət tərəfindən möhkəmlənmiş varlıq deyil, sosial reprezentasiyanın
məcmusudur. Qender – cinsin mədəni iç üzüdür, bu hazırki cəmiyyətdə sosiomədəni
təsəvvürlərin çərçivəsində olan qadın ya da kişi haqqında fikirlərdir. Hətta, cins də elə
yalnız qenderdir, yəni sosiallaşma prosesində cinsin yaranmasıdır. Qender
identifikasiyası şəxsiyyətin sosiallaşma prosesində, yəni qender rollarının öyrənilməsi
ailə, təhsil və siyasət kimi sosial institutların sosial-mədəni təsirindən baş verir.
Ümumiyyətlə, cins və qender probleminə, XX əsrdə bir çox fəlsəfi problemlər
üçün xarakterik olan, iki əsas yanaşmadan danışmaq olar: essensialist və konstruktivist.
Fəlsəfiləşmənin birinci tipi obyektiv reallığın təbiəti haqqında, ruh və materiya, subyektiv
və obyektiv, qadın və kişi və s. ilə bağlı suallar verir. Kantın fəlsəfəsinin dərinliklərdən
meydana çıxmış ikinci tip, dünya haqqında sualları onun subyektiv təsəvvürlərə keçirir.
«Siyasət» anlayışı müxtəlif vasitələrlə interpretasiya oluna bilər. Buna görə də
«Qender və siyasət» probleminə bir neçə cür yanaşma mövcuddur.
Baxmayaraq ki, ilk baxışdan «siyasət» «fəlsəfə» kimi fəaliyyətin qenderli neytral
sahəsi görünsə də, siyasət dövlət, hakimiyyət haqqında bütün ənənəvi elmi təsəvvürlər
siyasətdə kişilərin iştirakı üsulların təsviri kimi hesab oluna bilər. Tarix və politologiya
siyasətdəki görkəmli qadınların ağıl, iradə, müttəfiqlər qazanmaq bacarığı, xalq
arasında məşhurlaşmaq kimi şəxsi keyfiyyətlərinə böyük diqqət yetirirsə də, onlar siyasi
karyeralarında hər hansı bir «hadisənin» ya da «əmələ gəlməsin» xüsusi rol oynadığını
qeyd edirlər.
Siyasətin qender aspektinə digər bir yanaşma mövcuddur ki, bu da demokratiya
və ümumi seçki hüququ ideyasının yayılması dövrünə aid edilir. O, kişilərdən fərqli
olaraq qadın-seçicilərin siyasi davranış təhlilinə, fərqli qadın siyasi psixologiyasına və
qadınların müxtəlif siyasi institutlara münasibətinə əsaslanır.
Siyasi elmə fəal feminist hərəkatı hesabına daxil olan daha bir yanaşma
mövcuddur. Bu yanaşma siyasi təşkilatlar, ideyalar və iştirakçıların təhlilin əsaslanması
ənənəvi «kişi» siyasətinə qarşı durur və qadınların xüsusi maraqlarını qrup halında
müdafiə edir.
2. Antik dövrdən XIX-cu əsrə qədər «Qender və siyasət» probleminin
sosial-siyasi fikir tarixində əks olunması
Qender tədqiqatları müasir humanitar elmlərin yeni bir istiqamətidir. Qender
nəzəriyyəsi kateqoriya aparatı, qender təhlili, XX-ci əsrin son onilliklərində fəal inkişaf
etməyə başladı. Lakin qender tədqiqatlarının inkişafı üçün özül onların bir elm olaraq
formalaşmasından qat-qat əvvəl mövcud idi. Qender problemi, o cümlədən «Qender və
siyasət» problemi antik dövrlərdən bizim günə qədərki alim-filosofların, antropoloqların
və sosioloqların əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Bu problemin əks olunduğu ən qədim mənbə – miflərdir. Mifologiya cinslər
arasındakı ciddi tabeçiliyi qeyd edir: kişi – mükəmməl insan, tarixin subyekti, kişi cinsinə
aid olan varlıqdır; qadın – qadın cinsinə aid olan varlıq, ərinin arvadı, onun – nəslin, özü
də varisliyin kişi xətti ilə keçdiyi patriarxal nəslin hökmranlıq obyektidir. Burada ideal
prinsip – «qadın ərindən qorxmalıdır» sayılır. Qorxur – tabe olur, onun öz üzərində
hökmranlığına razılaşır. Kişinin qadın üzərində bu hökmranlığı patriorxal hakimiyyət kimi
müəyyən olunur. Həmin prinsipə əsasən, kişi və qadın bir bir ilə əlaqəsi olmayan və
ziddiyyət təşkil edən iki başlanğıcdır; birincisi – əsas, müsbət, fəal başlanğıc; ikincisi isə
– törəmə, passiv başlanğıcdır.
Təxminən 5-7 min il əvvəl, sosioloqların «ənənəvi» cəmiyyət kimi
müəyyənləşdirdiyi ictimai təşkilat növünün meydana gəldiyi vaxtlar patriarxat – kişi və
qadın arasında qanunlaşdırılmış münasibətlər sistemi idi. Bu sistem kişiyə hakimiyyətin
subyekti kimi istisna hüquq verir, qadına isə yalnız obyekt kimi yanaşırdı. Lap
əvvəlcədən kişi ailədə, siyasətdə bölünməz hakiiyyətə sahib olmağ, öz qəbiləsinin,
nəslinin, ölkəsinin taleyini həll etmək, müxtəlif səviyyələrdə qərar qəbul etmək,
incəsənətdə, mədəniyyətdə üstünlüyə malik olmaq imkanını qazanmışdır.
Ənənəvi cəmiyyətin ilkin mərhələlərində, xüsusən də quldarlıq şəraitində, qadın
«ərinin – arvadı üzərində xüsusi mülkiyyət hüququna malik olaraq, ondan özünün digər
şəxsi əşyaları kimi istifadə edən ailə başçısının qulu» idi. Qədim Romanın bəzi tarixi
dövrlərində kişi arvadının həyat və ölüm məsələlərini də həll etmək hüququna malik idi.
Ərinə xəyanətdə təqsirləndirilən qadını ölüncəyə kimi çubuqla və daşla döyə, sirkdə
vəhşi heyvanlara yem kimi ata bilərdilər. Qədim hind Manu kodeksində elan olunmuşdu
ki, «Uşaqlıqda qadın öz atasına, gənclikdə – ərinə, onun ölümündən sonra isə – öz
oğullarına tabe olmalıdır». Platon Tanrıdan razılıq edirdi ki, onu qul yox, azad yaradıb,
qadın yox, kişi edib; eyni zamanda o, qadının ölkənin siyasi həyatında iştirak imkanını
inkar etməyən az sayda insanlardan biri idi.
Bilavasitə qender və siyasət probleminin antik və orta əsr müəlliflərinin əksərinin
əsərlərində bir başa əksini tapmaması onunla bağlıdır ki, qadın cəmiyyətin siyasi
həyatında iştirak hüququna malik vətəndaş olaraq nəzərdən keçirilmirdi. Qadının
cəmiyyətdəki vəziyyətinə dair bir çox filosofların mövqeyi ilə tanışlıq siyasi institutlarda
qadının bərabər nümayəndəliyi probleminin qoyuluşu, qadınların siyasətdə iştirakının
fəallaşması məsələsinin ağlasığmaz olmasına dəlalət edir. Məsələn, Pifaqor özünə
əminliklə deyirdi: «Mövcud olan müsbət prinsip qayda-qanunu, işığı, kişini; mənfi prinsip
isə qarışıqlığı, toranlığı və qadını yaradıb». Aristotel isə öz növbəsində izah edirdi:
«Qadın – müəyyən keyfiyyətlərin çatışmazlığı üzündən dişi sayılır... qadın xarakteri
təbiətdən alçaldılmışdır... qadın yalnız materialdır... başqa, daha yaxşı, ilahi, kişi
başlanğıcı isə hərəkət prinsipini təmin edir».
Xristian dini qadının üstündən onun «əcinnə»liyə, qarışıqlığa, gecəyə, yaman
ruhlara (miflərin əksəryyətində qadın məhs belə təsvir olunur) aid olmasına dair
şüphələri qismən götürərək elan etdiki, insanın həyatı və ölümü «yaman» qadın
təbiyyətindən deyil, Yaradanın iradəsindən asılıdır. İlkin xristian mətnlərində cəmi bir
neçə qadın obrazına (Məryəm Ana, Mariya Maqdalina, Marfa) rast gəlmək olur.
Xristian dini mənəvi, işıqlı və əbədi qadınlıq mücəssiməsi olan Maryəm Ana
obrazını göylərə qaldırır. Lakin Orta əsrlərdə xristian ideyalarının yayılması qadının
cəmiyyətdəki və o cümlədən, ölkənin roluna baxılmasına elə bir təsir etmədi. Rəvayətə
görə Həvvanın Adamın qabırğasından yaradılması barədə mifin təsiri daha güclüdür.
Həvvanın yaradılması haqda konsepsiya onu hərtərəfli, yaxud avtonom bir varlıq kimi
nəzərdən keçirməyə imkan vermirdi. Belə ki, Orta əsrlərdə yaşamış Foma Akvinski adlı
müəllif qadını «formalaşmamış kişi, törəmə varlıq» hesab edirdi.
Humanizm, liberalizm və maariflənmə ideyalarının inkişafı cəmiyyətdə və siyasətdə
kişi və qadının sosial rolu haqda təsəvvürlərin dəyişməsinə mühüm dərəcədə təsir
göstərməli idi. Amma nə alman, yaxud italyan humanistlərinin, nə də liberalizmin bir çox
nümayəndələrinin əsərlərində qadının kişi ilə bərabərhüquqlu insan olaraq nəzərdən
keçirilməsi imkanı təsdiq edilmirdi. Məşhur «İkinci cins» əsərinin müəllifi, tanınmış
fransız filosofu Simona de Bovuar qeyd edirdi ki, «kişi cinsinə aid fərd daha güclü
fərdiləşdikçə, kişinin bu fərdiləşmə ehtiyacı artdıqça, o öz rəfiqəsinində fərdilik və
azadlıq hüququnu qəbul edəcəkdir».
Müxtəlif sivilizasiyalar, mədəniyyətlər, texnika və texnologiyalar, səhiyyə və təhsil
cəmiyyətin ehtiyacını dəyişdirdi. İndi o kobud gücdən, aqressivlikdən, təzyiqdən daha
çox intellektə, intuisiyaya, mədəni vərdişlərin təkmilləşməsinə – azad şəxsiyyətə və
onun işgüzarlığına; bir az sonra isə həm kişi, həm də qadının kütləvi işçi qüvvəsinə
daha çox ehtiyac duymağa başladı. «Azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq» üçlüyünə keçirilmiş
demokratiya idealları həmin ehtiyacları qeydə alır və yeni davranış normaları diqtə edən
yeni dəyərlər kimi nəzərə çatdırır.
Artıq XII-XIV-cu əsirlərdə yeni müəmmalı qadın fiqurları, romanın cənubunda
xristian elminə dair özünün xüsusi şərh hüququnun olmasını, özünün messanlığını elan
edən kafir qadınlar meydana çıxır. Sonrada isə siyasi həyata və elmin inkişafına böyük
diqqət yetirən ilk yazıçılar, aktrisalar ardınca – yüksək təbəqəyə aid xanımlar və
məşuqələr yaranır. XVI-cı əsrin əvvəlində «Qadın cinsinin alicənablığı və kişi cinsi
üzərində üstünlüyünə dair Deklamasiya» əsərinin müəllifi Korneli Aqrippa oxucusunu
inandırırdı ki, qadının təbii qabiliyyəti kişidən heç də az mükəmməl deyildir, onlar
sadəcə olaraq – bir başqadır. XVII-ci əsrdə qadının cəmiyyətdəki vəziyyəti barədə
nəzəri mübahisə genişlənir. Qadına ənənəvi yanaşmanı inkar edən və onun da kişi kimi
mükəmməl insan sayılmaq hüququnu əsaslandıran ciddi əsərlər yaranmağa başlayır.
Qadın hüquq bərabərliyinin tərəfdarı Pulen de lya Barr özünün «Hər iki cinsin
bərabərliyi» essesində isbat edirdi ki, cinslərin bərabərsizliyi qadının kobud kişi gücünə
tabe olmasının nəticəsidir, təbiətin yazdığı qanun yox.
Maarifçilər əsasən bu yanaşmaya tərəfdar idilər. Volter qadın taleyinin
ədalətsizliyini ifşa edir; Didro qadının alçaldılmış həyatını müəyyən mülki qanun və
adətlərin nəticəsi sayır; Monteskye qadının ictiami həyatda iştirakını məcburi hesab edir;
Helvetsi qadının vətəndaş maarifsizliyini onun tərbiyəsinin çatışmamazlığı, yaxud da
belə tərbiyənin heç olmaması ilə bağlayırdı. Qadının üzvi surətdə kişiyə bərabər ola
bilməyən ikinci dərəcəli bir varlıq olması barədə mifin absurdluğunu ifşa edən maarifçilər
eyni zamanda onun vətəndaş varlığını – tarixin subyekti rolunda çıxış etmək, ölkənin
siyasi həytında iştirak etmək bacarığını qəbul etməkdən kənar idilər. Hətta «təbii
hüquq» ideyasına əsaslanaraq bunu qəbul etmirdilər.
Burada eqalitarizm məktəbinin başçısı, məşhur «azadlıq və hüquq müdafiəçisi»
J.J.Russonun rolu xüsusi qeyd olunmalıdır. «Təbii hüquq» ideyasını qadına
münasibətdə inkişaf etdirərək Russo onun tərkibinə cinsin «təbii vəzifəsi» haqqında mif
əlavə etdi və bununla da kişi və qadın arasında əvvəlki seksual bölümün uzun müddət
üçün möhkəmlənməsinə səbəb oldu.
Amma inqilab ərəfəsi dövrü üçün bu az idi. Qadın onun ölkəsində ənənələrə qarşı
çıxmaq və bütün dünyaya «Mən varam və cəmiyyətdə olan yerimə iddiaçıyam» deməyə
hazır olan bir insan kimi formalaşmışdı. Xüsusi dekret gözləmədən qadın özünü azad və
bərabər-hüquqlu hesab etməyə başlamışdı. Tarixçi və romanist D.Qodino yazırdı ki,
Böyük fransız inqilabının əvvəlində formal təsdiqin olmamasına baxmayaraq qadınlar
cəmiyyətin həyatında az iştirak edirdilər: çox sayda qadın özü üçün işləyir və iqtisadi
müstəqilliyə malik idi; aşağı təbəqədən olan qadınlar azad olaraq kütləvi tədbir keçirilən
yerlərə gedir, yüksək təbəqəyə aid olanlar öz salonlarından saray həyatını idarə edir,
tək paltar deyil, həmçinin ideya dəbini diqtə edirdilər.
Bir çox sənədlər sübut edir ki, inqilabın ilk günlərindən fransız qadınları onlara
siyasi hüquq verilməsini tələb edirdi. Baş Ştatların onların iştirakı olmadan çağırılmasına
qarşı çıxan «Fransız qadınlarının protesti», «Fransız qadınlarının nalə və öyüdləri» belə
yarandı. Həmin sənədlərdə fransız qadınları özlərini güclü cinsə qarşı qoymur, amma öz
hüquqsuzluqlarına diqqət yetirirdilər. Onlar özlərini millətindən ayırmır və inqilabdan
«azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq» prinsiplərinin onların həyatını dəyişdirəcəyini gözləyir,
öz vətəndaşlıq mükəmməlliyinin qəbul edilməsini tələb edirdilər. İnqilabın əsas sənədi
olan «İnsan və vətəndaşın hüquq Deklarasiyası»nda deyilirdi: «Bütün insanlar azad və
bərabərhüquqlu doğulur...» Buradakı «les hommes”, «insanlar» (fransızca isə
“l`homme” eyni zamanda həm «insan», həm də «kişi» deməkdir; amma «qadın» yox) iki
cür məna daşıyırdı. Aydın idi ki, hamının qəbul etmiş olduğu «azad» və «bərabər»
kateqoriyasına yalnız kişilər aid edilir, qadınların da oraya düşüb-düşməməsi naməlum
olaraq qalırdı. İnqilab qanunvericiləri qadınların «azad» və «bərabər» kateqoriyasına
daxil ola bilmək hüququnu da qəbul edə bilmirdi. Və əvvəl səssiz, sonra isə açıq-aydın,
hüquqi cəhətdən sənədləşdirilən imtina tamamilə yeni ictimai hadisənin, feminizmin
(fransızca “femme” – «qadın») – qadının siyasi və mülki hüquqlarını müdafiə edən
hərəkatın yaranmasına apardı. Onun yaradıcıları sırasında fransız Olimpiya de Qujun,
ingilis Meri Uollstonkraftın, amerikalı Abiqayl Adamsın adlarını çəkmək olar. Lakin
şübhəsiz ki, feminizmin ilk sənədi Olimpiya de Qujun 1791-ci ildə çapdan çıxmış
«Qadının və vətəndaşın hüquq Deklarasiyası» oldu. «Deklarasiya»nın həm başlığı, həm
də məzmunu qadının mükəmməl insan sayılmaq hüququnu qəbul etmək istəməyən və
buna şübhə ilə yanaşanlara meydan oxuyurdu. De Quj burada qadının azadlıq,
mülkiyyətə sahiblik, istilaya müqavimət kimi əsas mülki hüquqlarını, kişidən heç də
azqabiliyyətli olmadığını elan edirdi. De Qujun «Deklarasiyası» cəmiyyətdə böyük
narazılığa səbəb oldu, əsasən də onun sonradan zərbi-məsələ çevriliş bir cümləsi:
«Əgər qadının eşafota qalxmaq hüququ varsa, onun tribunaya da qalxmaq hüququ
var». 1793-cü ilin noyabrında Olimpiya de Quju yalançı çuğulçuluqla gilyotinə
göndərdilər. Həmin ildə Konstitusiya hazırlanarkən «fəal» və «passiv» vətəndaşlara dair
mövzu olduqca canlı müzakirə edildi. Lakin yeni Konstitusiya da qadını heç bir istisnasız
siyasi hüquqlardan məhrum etdi.
1793-cü ildə noyabrında Konvent bütün qadın klub və assosiasiyalarının
bağlanması barədə qətnamə qəbul etdi. 1795-ci ilin yazında qadınların hər hansı siyasi
iclasda iştirak etmək, ümumiyyətlə ictimai yerlərdə qrup şəklində toplaşmasını qadağan
edən daha sərt dekret dərc olundu. 1804-cü ildə Napoleonun Vətəndaş kodeksi
açıqlandı ki, burada qadının heç bir vətəndaş hüququ olmadığı və ərinin himayəsi
altında olması elan edilirdi.
3. XIX əsrdə kişi və qadınların sosial mövqeyinin bölünməsində
təsəvvürlərin inkişaf etməsi
XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq Qərbi Avropa ölkələrində kapitalizmin güclü
inkişafı onların ənənəvi sistemini mühüm dərəcədə dəyişdirdi. İri sənaye yarandı,
kəndlilərin də məskən salmağa başladığı iri şəhərlər mərkəzləşdi, peşə əməyi
parçalandı və s. Sənayenin tərəqqisi kiçik təsərrüfatların müflisliyinə, ənənəvi ailə
əlaqələrinin dağılmasına, şəhərdəki səfalətin ona xas olan fahişəliklə, kəbindən kənar
doğulmuş uşaqlarla, atılmışlarla, abortlarla və uşaq ölümü ilə birlikdə artmasına gətirib
çıxarırdı. Kütləvi şəkildə muzdlu qadın əməyinin yaylması ən aşağı təbəqədən olan
şəhər cəmiyyətində ailə böhranı ilə müşaiyət olunurdu. Bundan başqa, əmək bazarında
qadın kişinin rəqibinə çevrilir və bununla da cinslər arasındakı sosial münasibətlərin
gərginliyi artırdı.
Mahiyyətçə XIX əsr qadınlar üçün ziddiyyətli qanunvericilik aktlarının çəkdiyi
sərhəddəki, onun şəxsiyyət (subyekt), vətəndaş, cəmiyyətin mükəmməl üzvü olmaq
hüququnun qəbul olunması ilə bunun rədd edilməsi arasındakı sosial eynilik axtarışıdır.
Yazıçı, filosof, amma heç də feminist olmayan Jermena de Stal 1800-cü ildə yazırdı:
«Qadının cəmiyyətdəki varlığı heç bir prinsiplə müəyyənləşdirilməyib: nə təbii, nə də
sosial qaydalarla».
Konservator L. de Bonald və J. de Mestradan liberal M.Mişleyə kimi –hər cür
ideoloq, filosof və tarixçilər Kodeksin qadınların vəziyyətinə dair maddəsini dəstəkləyir
və qadının vətəndaş kamilsizliyindən danışırdı. Onlar ənənələri yada salır, «cinsin təbii
vəzifəsi», «qadının əqli məhdudiyyəti» haqda təsəvvürə köklənmiş köhnə qaydalara
əsas tuturdular. Onların gözündə qadın analıq vəzifəsi ilə yüklənmiş, tez-tez xəstələnən,
incə, əsəbi və isteriyaya meyilli; ictimai yerlərdə, iclasda, mitinqdə, kütlə arasında
nəzarətdə saxlanması mümkün olmayan təhlükəli məxluqlardır. Yalnız bir neçə insan
buna şübhə ilə yanaşdı, məsələn, Şarl Furye 1808-ci ildə özünün «Dörd hərəkatin
nəzəriyyəsi» adlı əsərində yazırdı: «Bütövlükdə tərəqqi və tarixi mərhələlərin bir-birini
əvəz etməsi qadının azadlıq yolu ilə irəliləməsi nəticəsində baş verir; sosial qaydaların
tənəzzülü isə qadın azadlığının azalması deməkdir. Qadın azadlığının genişlənməsi hər
hansı bir sosial tərəqqinin ümumi prinsipidir». Furye özünün Harmoniya adlandırdığı
gələcəyin cəmiyyətini insana nifrət və həqarətlə dolu mövcud Sivilizasiya qaydalarına
qarşı qoyurdu. Onun layihəsində Harmoniya quruluşu hamının – kişi, qadın və uşaqların
qarşılıqlı hörmət və bərabərliyi münasibətlərinə əsaslanırdı.
Digər bir utopistin, şagirdlərinə müəmma dolu «Kişi və qadın – sosial fərd bax
budur» kimi ibarə qoymuş Anri de Sen-Simonun ardıcılları ictimai inkişaf nəzəriyyəsi
işləyərək onu «yeni xristianlıq» adlandırdılar. «Yeni xristianlığın» başlıca ideyası yeni
pozitiv bilik əsasında yaxınlara sevqi - xristian moizəsinin yenidən canlandırılması idi.
Bu moizə bütün bəşəriyyətin sülh şəraitində yenidən qurulmasını təmin etmək və kobud
güc nüfuzunu, təcavüz və militarizmi bilik, incəsənət nüfuzu ilə əvəz etmək məqsədi
güdürdü.
Əsas məsələdə – qadının azadlıq, emansipasiya ideyasında Sen-Simonun
şagirdləri yekdil idilər. «Yeni» qadın onlar üçün bəşəriyyətin mənəvi sağlamlığının
qarantı idi. Lakin bunun üçün vasitənin seçilməsində onlar arasında fikir ayrılığı mövcud
idi. Elə bu məsələ də Sen-Simon məktəbinin əvvəl parçalanmasına, sonra isə
dağılmasına səbəb oldu.
Furye və Sen-Simonun təklif etdiyi ictimai həyatın harmoniyasına dair ideal
layihələr bu nəhəng sosial hərəkəti hiss etmək, həmin prosesi təshih etmək cəhdi ilə
diqtə olunmuşdu. Onların bu hadisəni qabaqcadan görməsi sanki qadın hərəkatının iki
mərhələsinin – Böyük fransız inqilabının azadlıq ideyaları dalğasında qadının «mən
varam» dediyi birinci, ilkin; və qadının «mən işləyirəm, demək, mən varam» dediyi XIX
əsrin sənaye inqilabı ilə başlayan ikinci mərhələsinin kəsişməsinə düşmüşdü. Bu, XIX
əsrdə yeni ideoloji və siyasi formalar, ideya və şüarları mənimsəyərək inkişaf edən
feminizmin bünövrəsi rolunu oynadı.
Məşhur utopiyaçılar qender münasibətlərinin mahiyyətinə dair ictimai təsəvvürlərdə
dönüş üçün əsas yaratdılar. Onlar qadının «təbii vəzifəsi» haqda mühakimələri şübhə
altına almadan və həm də ona toxunmadan həmin çərçivədən çıxa bildilər. Artıq söhbət
qadının «təbii» yox, daha çox sosial hüququndan, azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq
hüququndan gedirdi. Və bu nəzəri özül feminist ideya konstruksiyalarını möhkəmlətdi.
Sosial-siyasi fikir tarixində qender aspektləri marksistlərin əsərlərində də öz əksini
tapmışdır. Hər şeydən əvvəl onlar əvvəllər fəhlə hərəkatında üstünlük təşkil edən
antifeminist reaksiyanı aradan qaldıra bildilər. Bu reaksiyanın ən tipik nümayəndəsi
fransız xırdaburjua sosialisti P.J.Prudon idi. O, kəskin şəkildə bərabərlik ideyasını,
qadının ictimai həyatda iştirak etmək hüququnu rədd edirdi. 1848-ci ildə o, ictimai
mənəviyyat və ədalət adından tanınmış fransız feministi Yanna Deruanın parlamentə –
Milli məclisə seçki üçün namizədliyinin irəli sürülməsinə qarşı çıxdı. On il sonra isə,
1858-ci ildə Prudon özünün «İnqilabda və Kilsədə ədalət haqqında» çox cildli əsərini
çap etdirdi ki, burada başqa şeylərlə birlikdə özünün antifeminist görüşlərini də
əsaslandırmağa çalışırdı.
Marksistlər bütün bu ziddiyyətlər düyününü «qadın məsələsi» adlandırmış və ona
öz cavabını vermişlər. K.Marksın xüsusi, qender problemlərinə həsr olunmuş əsərləri
yoxdur. Lakin qadının ailə və cəmiyyətdə rolu və yerinə dair onun fikirləri çoxdur.
Bununla bağlı olan əsər F.Engelsə məxsusdur və o "Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və
dövlətin mənşəyi« adlanır. Marks da birgə işlədikləri və Sen-Simonla Furyenin
ənənələrini davam etdirən bu kitabın konsepsiyasına tərəfdar idi. Amma əvvəlkilərdən
fərqli olaraq Marks və Engels kişi və qadın olmasından asılı olmayaraq fərdə deyil,
kütlələrə xitab edirdilər – muzdlu əməyə cəlb olunmuş qadın kütləsinə, eyni zamanda
onların muzdlu zəhmətkeş olan ərlərinə. Onlar izah edirdi ki, cinsi «sirr» arxasında insan
nəslinin artımı münasibətləri – müəyyən «istehsal münasibətləri» gizlənir. Bu həm təbii,
həm də sosial münasibətlərdir. Ənənəvi ailənin hər hansı forması sahiblik (tabeçilik)
münasibətləri, hakimiyyət münasibətləri yaradır. Bu cinsin sosial münasibətləri – qender
konsepsiyasının formalaşması yolunda atılan daha bir addım idi.
Yalnız istiladan və istibdaddan azad olan cəmiyyətdə kişi və qadın arasında
bərabərhüquqlu münasibətlər mümkündür. Marksistlərin qadının azadlığı konsepsiyası
öz dövrü, onun hadisə və normaları ilə eyni idi. Onun mərkəzində – qadın əməyi
mövzusu dururdu. Bu faktın təzyiqi ilə emansipasiya – şəxsilik mövzusu marksizmdə
əsasən sosial-iqtisadi hadisələr prizmasından araşdırılırdı. Elə onun da təsiri altında
başqa hadisə – ənənəvi, artıq dağılmaqda olan ailənin yerinə proletariat sinfi şəklində
«yeni» tipli ailə qoymaq təklifi ortalığa çıxırdı. Bu konsepsiya, şübhəsiz, demokratik
«azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq» ideyasına əsaslansa da, başlıca vurğu bərabərlik və
qardaşlığa, sonra isə, onların həyata keçirilməsi vasitəsi ilə azadlığa vurulurdu.
Marksist feministlərin və, hər şeydən əvvəl, qadın istismarının xüsusi mülkiyyətin
yaranması ilə əlaqələndirilməsi məsələsi sonradan tənqidə məruz qaldı. Belə ki, XX
əsrdə qadın bərabərliyi ideyasının inkişafına yekun vurarkən fransız sosioloqu Y.Moren
qeyd edirdi ki, qadın istismarı problemini sinfi təhlil kateqoriyasının köməyi ilə nəzərdən
keçirmək onu sadələşdirmək deməkdir. Bu problem siniflərin yaranmasından qabaq,
bəlkə də tarixin yaranmasından əvvəlki dövrdə meydana gəlmişdir və sosiolojidən daha
çox antropososioloji xarakter daşıyır. Buna baxmayaraq həmin konsepsiya müəyyən
tarixi məqamın ehtiyacına, xüsusən də başqa feminist ideyalarla birlikdə cavab verirdi.
Və problem ondan ibarət idi ki, özlərinin əsas vəzifəsini dünyanı «izah etmək» yox,
«dəyişdirmək» hesab edən marksistlər qadın azadlığı məsələsinə yanaşmalarını ən
düzgün sayır və özlərini qadın bərabərliyinin bütün başqa tərəfdarlarından ayırırdılar.
Uzun illər boyu Qərbdə, hətta fransız filosof-ekzistensialisti Simona de Bovuar kimi
nüfuzlu feministləri, patriarxat norma, ənənə, hakim münasibətlərini aradan qaldırmaq
üçün marksistlərin «qadın məsələsinin» həlli yolunu kifayət hesab edirdilər. Eyni
zamanda özünün məşhur ikicildlik «İkinci cins» (1949) əsərində Bovuar »qadın
məsələsi»nin marksist həlli ilə birbaşa mübahisəyə girməyərək hesab edirdi ki,
sosializmin qələbəsi qadını azad etməyə, cəmiyyətdə onun vəziyyətini dəyişdirməyə
qabildir və bu azadlığın qarantı olan kollektiv mübarizə problemindən vurğunu qadının
subyekt olaraq təşəkkül tapması probleminə keçirirdi. Simona de Bovuar qeyd edirdi ki,
məhz kişi fəaliyyətinin insan varlığının həmin fəaliyyəti təbiətin qara qüvvələri üzərinə
qaldıran, təbiəti və deməli qadını da ram edən dəyər kimi formalaşdırdığı üçün adi
şüurda kişi – yaradan, quran, subyekt, sahib kimi, qadın isə onun hakimiyyət obyekti,
təbiət qüvvələrinin bir hissəsi kimi təsəvvür olunur. «Qadın doğulmurlar, qadın olurlar»
tezisi də həmin bu mənfi rəyə qarşı istiqamətlənmişdi. Simona de Bovuar bu yolla
qadında da kişidə olan imkan, iradə azadlığı, inkişaf qabiliyyətinin olması ilə bağlı bütün
şək-şübhələri aradan götürməyə cəhd edirdi.
«İkinci cins» əsəri hələ də dünyanın yarandığı gündən bu günə qədər qadının
vəziyyəti barədə yazılmış ən mükəmməl tarixi-fəlsəfi tədqiqatdır. Burada ötən illərin
qadın hərəkatının nailiyyət və səhvlərinə yekun vurulmuş, bu hərəkatın gələcək inkişafı
üçün bünövrə hazırlanmışdır. Kitabın mərkəzi ideyasının əsasında azad, öz şəxsi
həyatını «bədəninin» mənimsənilməsindən başlayaraq «özününküləşdirməyə» qabil
olan «avtonom» qadın şəxsiyyəti haqda ideya durur. Hər şeydən əvvəl feminizmin
mühüm bir sosial qüvvə olmasına şübhə edən Bovuarın özünü qatı feminist hesab
etməməsinə baxmayaraq, bu kitab Simona de Bovuara müasir feminizmin banisi və ən
görkəmli nəzəriyyəçisi kimi şərəf gətirmiş oldu.
Hər halda Simona de Bovuarın əsəri feminizmin nəzəriyyə və praktikasının
yayılmasına həlledici təsir göstərdi. Tanınmış fransız psixoloqu və feministi Elizabet
Badinter bu proses barəsində yazırdı: «Simona de Bovuar milyonlarla qadını minillik
patriarxat əsarətindən azad etdi... Qadınların bir neçə nəsli onun «mənim kimi edin; heç
nədən qorxmayın; dünyanı fəth edin – o sizindir» müraciətinə cavab verdi. Öz sirli
çubuğu ilə Simona de Bovuar əməyin seksual bölümünün təbiiliyi haqda ehkamı puç
etdi. Və hər növdən olan konservatorlar ona qarşı çıxdı. Amma ötəni qaytarmaq
mümkün olmadı. Heç kim bizi ailənin yeganə yerimiz, ev təsərrüfatı və analığın isə şəkk
olunmayan, mütləq talemiz olduğuna inandıra bilməz. Biz – bugünkü feministlər, onun
mənəvi övladlarıyıq. O bizə azadlığın yolunu açmışdır».
4. Azərbaycanın sosial-siyasi fikir tarixində siyasətin qender aspektləri
Azərbaycanda sosial-siyasi fikir tarixinin, huquqi sənədlərin, filosof və
təfəkkürlərin qələmindən çıxmış əsərlərin tədqiqi göstərir ki, bilavasitə qender problemi,
qender münasibətləri və xüsusən də qender və siyasət problemi burada öz əksini
tapmamışdır. Müxtəlif mənbə və əsərləri araşdırarkən kişi və qadının cəmiyyətdə və
ailədə rolu barədə yalnız təsadüfi xatırlamalara, ailə-nikah münasibətləri ilə bağlı
fikirlərə rast gəlirik. Əsasən qadına münasibətdə ehtiram və hörmətə riayət etməyin
vacibliyi göstərilsə də, əksər hallarda kişinin ən müxtəlif səviyyələrdə (şəxsi, dövlət,
ictimai) rəhbər rolu barədə fikir üstünlük təşkil edir ki, bu da ailəvi dəyərlərin
qorunmasını nəzərdə tutur. Belə ki, «Kitabi-Dədə Qorqud»-da kişi obrazı ailə başçısı
kimi təsvir olunur, lakin bununla belə o müstəbid deyildir, əksinə – arvadına dərin
hörmət bəsləyir və həmişə onun məsləhətini qəbul etməyə hazırdır. Həmçinin dastanda
qadınlar ölkənin ictimai-siyasi həyatında, məsələn, düşmənə qarşı döyüşlərdə iştirak
edir.
Bir çox mənbələr, xüsusən də qədim və orta əsrlərə aid olanlar kişinin
cəmiyyətdə və ailədəki rəhbər rolunu qeyd edərək onun hüquqlarından başqa həm də
xüsusi vəzifələrini qeyd edir (məsələn, Mxitar Qoşanın «Qanunamə»si, 1184-cü il).
Qədim mənbə olan atəşpərəstliyin kitabı «Avesta»da möhkəm ailənin yaranması
vacibliyi, kişinin həyat yoldaşına və uşaqlarına qayğı göstərməsi vacib vəzifə kimi
qoyulur, cəmiyyətdə qadının tutduğu yer yüksək qiymətləndirilir, lakin onun rolu və
vəzifələri şəxsi çevrə ilə məhdudlaşır. Avestada pak insan («aşavan») deyiləndə kişi
(«belə insanın evində çörək, süd, arvadı və uşaqları olmalıdır»), ədalətli hökmdar
deyiləndə – düzgün, güclü, ali dini rəhbər, ideoloq, müdrik monarx, hərbi sərkərdə (o
vaxtın reallığını nəzər alsaq, bu hökmdar, əlbəttə ki, yalnız kişi ola bilərdi) nəzərdə
tutulurdu. Kişi – ailənin yaradıcısı, onun başçısıdır, lakin qadın da ailə xoşbəxtliyi üçün
məsuliyyət daşıyır – o, əri üçün yaxşı arvad olmalı, pak fikrə, nəcib davranışa, yüksək
mənəvi məziyyətlərə, daxili qüvvəyə və hətta gözəl niqtqə malik olmalıdır. Ədalətli
ödəniş deyəndə «Avesta»da yalnız «ədalətli kişilər» yada salınırdı.
VIII əsrdə Azərbaycanın ərəblər tərəfindən işğalı ictimai və sosial-siyasi həyatın bir
çox sahələrinə mühüm dərəcədə təsir göstərdi. İslam hələ VII əsrdə qadına tam maliyyə
azadlığı və öz mülkiyyətindən kişinin nəzarətindən asılı olmayaraq istifadə etmək
hüququ vermişdi. Peyğəmbər deyirdi ki, kişi və qadın eyni dərəcədə təhsil almaq
imkanına malik olmalıdır. Qurana əsasən «qadın bəşəriyyətə həyat verən müqəddəs
dövlət»dir; kişinin qadın qarşısında yerinə yetirməli olduğu öhdəlikləri var və əgər kişi
qadının maddi tələbatını yerinə yetirə bilmirsə, bunu onun qohumları etməlidir. Quranda
kişinin üzərinə qayda və sabitliyi təmin etmək vəzifəsi qoyulur; o, evin və ailənin
başçısıdır. Quran qadına qarşı zorakılığa, onunla kobud münasibətə qarşı çıxır. İslama
görə, qadın da kişi kimi alış-satış hüququna, əmlakını icarəyə vermək, şahidlik etmək,
və hətta seçkilərdə iştirak etmək, vuruşmaq hüququna malikdir. İslam dini qadının
cəmiyyətdəki mövqeyini kökündən dəyişmək, ona hüquqlar vermək, qadının
islamdanqabaqkı ərəb qəbilələri üçün xas olan qeyri-bərabər və alçaldılmış vəziyyətini
aradan qaldırmağı nəzərdə tutur, lakin praktikada islamın cinslərin sosial vəziyyətinə
dair müddəalarının əksəriyyəti reallaşmamış qalır, çox zaman isə səhv şərh olunurdu.
Azərbaycanda ərəb istilası və burada islam dininin yayılması kişi və qadın
arasındakı mövcud sosial rolların bölüşdürülməsi praktikasına köklü dəyişiklik gətirmədi
və qadının hüquqi və siyasi vəziyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olmadı ki, bu da mədəni,
tarixi, sosial-iqtisadi xarakter daşıyan bir çox səbəblərdən irəli gəlirdi. Elə buna görə də
dahi Nizami Gəncəvinin yaratdığı əsərlərdə qadın barəsində deyilmiş sözlər olduqca
liberal və mütərəqqi səslənirdi. Onun poemalarında qadın müstəqil, işgüzar, azaddır,
cəmiyyətdə aparıcı qüvvə ola bilir, mənəviyyat və namusun qoruyucusudur, «mənən
pak varlıqdır», ona mərdlik, düzgünlük, hazırcavablıq, iti ağıl kimi əlamətlər xasdır, və o
– ailənin yaradıcısıdır.
Nizaminin əksi olaraq digər Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusi (1201-1274) qadına
münasibətdə mühafizəkar mövqe tuturdu. O, qadını çadra altında saxlanmalı qul ilə
müqayisə edirdi. Belə fikir qadının cəmiyyətdə vəziyyəti və roluna olan baxışları əks
etdirirdi və həmin münasibət hələ bir neçə əsr ərzində ictimai-siyasi həyatda üstünlük
təşkil etmişdi.
Problemə keyfiyyətcə yeni baxış yalnız XIX əsrdə maarifçilərin, filosof və
yazıçıların – Q.Mahmudbəyovun, S.Qəniyevin, Zərdabinin, F.Köçərlinin,
C.Məmmədquluzadənin və, xüsusən də, M.F.Axundovun əsərlərində öz əksini tapdı.
Axundov kişi və qadınların bərabərlik ideyasını olduqca fəal müdafiə edirdi. O, «nədən
hüquq bərabərliyi prinsipi istisna olaraq kişilərə aiddir? Hansı əsasla şəriət qadını əbədi
istismara məhkum edir, ömürboyu onları bədbəxt edir, həyatın rifahından məhrum
edir?» deyirdi.
XX əsr və Azərbaycanın başına gələn sosial və siyasi kəşməkeşlər, birinci
onilliklərin tarixi hadisələri cinslərin bərabərliyi probleminə və hər şeydən əvvəl kişi və
qadının cəmiyyətin siyasi həyatında iştirakı probleminə olan baxışları keyfiyyətcə
yeniləşdirdi. Azərbaycan qadını səs vermək, seçilmək hüququ qazandı, onun tədricən
siyasi fəaliyyətə, hakimiyyətə cəlb olunması üçün yeni imkanlar yarandı.
5. Müasir dövrdə cəmiyyətin inkişafında qender siyasətinin həyata keçməsi
Yeni sosial qaydaya keçid bu şərtlə mümkündür ki, qender ölçüsü təhsil və
tərbiyədən ictimai şüura doğru irəliləsin. Qender ölçüsunun strateji məqsədi cinslər
arasında bir-birini anlama mədəniyyətinin dəyişdirilməsi iyerarxialı yanaşmanın tərəfdaş
yanaşması ilə əvəzlənməsi, dövlətin və cəmiyyətin ideologiyasına sülhseverlik,
yaradıcılıq kimi «qadın» dəyyərlərinin daxilidir.
Demokratik islahatlar kursunu götürərək, cəmiyyət bizə irsən qalan patriarxal
ideya, prinsiplər, qanunverici normaları tənqidi dərk etməyə cəhd edir. Bununla əlaqədar
qanunların, normativ aktların, müxtəlif beynalxalq sənədlərin qəbulu, konfrans və
seminarların təşkili və keçirlməsi dünya ictimayyəti tərəfindən həyata keçirilməsi üçün
üsüldur.
Qadınların vəziyyətinə dair keçirilmiş 4 ümumdünya konfransları BMT tərəfindən
son 25 ildə qender bərabərliyi probleminin qoyulması, siyasətdə hər iki cinsin
nümayəndələrin iştirakı dünya ictimayyətinin diqqət mərkəzində idi. Qender bərabərliyi
uğrunda mübarizə BMT-nin 1945-ci ildə əsasının qoyulması zamanı başlanğıc
vəziyyətində idi. Birinci üç illik dövr ərzində BMT-nin qadın probleminin həllinə dair iş ilk
növbədə qadınların yuridik və vətəndaş hüquqlarının müəyyənləşməsinə və qadınların
dünya üzrə vəziyyəti haqqında məlumatlarının toplanmasına istiqamətlənmişdi.
Qenderbərabərliyi uğrunda mübarizənin ikinci mərhələsi BMT-nin təşəbbüsü ilə
qadınların vəziyyətini yaxşılaşdırmağa doğru strateqiya və planlarının hazırlanmasına
doğru dünya konfransların çağırılması oldu. İlk ümümdünya konfransı 1975-ci ildə
Meksikada çağırılmışdır. Konfrans iştirakçıları gələn 10 il üçün Fəaliyyət planı qəbul
etmişdilər.
İkinci ümümdünya konfransı – 1980-ci ildə Kopenqaqen şəhərində çağırılmışdı. Bir
il bundan qabaq isə BMT tərəfindən, 1979-cu ildə, «Qadınlara qarşı hər bir ayrı-
seçkililiyin ləğvi» Konvensiya qəbul olunmuşdu. Konfransda isə Fəaliyyət Proqramı
qəbul olunmuş və qadınların yuridik hüquqları və onların düzgün istifadə edilməsindən
müxtəlif faktlar qeyd olunub.
Qender bərabərliyi uğrunda hərəkat üçüncü ümumdünya konfransında dünya
tərəfindən dəstəkləndi (Nayrobi, 1985).
Pekində 1995-ci ildə keçirilən dördüncü konfrans qender bərabərliyi uğrunda yeni
bir mərhələ oldu. Konfrans iştirakçıları Deklarasiya (Bəyənnamə) və Fəaliyyət
Platformasını qəbul edərək qadınların XXI əsrdə inkişafa doğru yoluna təkan verdi.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYATIN SİYAHISI
1. Azərbaycanda qender tədqiqatları. – B., 2002
2. Sosial və humanitar fənlərə qender nəzəriyyəsinin inteqrasiyası (Konfransın
materialları). 2001
3. Naxçıvanlı A. Qadın liderliyi haqda bəzi mülahizələr // Qenderşünaslıq, 2000, №4
4. Абубикирова Н.И. Что такое «гендер»? // Общественные науки, 1996
5. Антология гендерной теории. – М., - Минск, 2000
6. Гидденс Э. Социология// Эдиториал УРСС, 1999
7. Кампания за достижение равенства между мужчинами и женщинами и
улучшение положения женщин. – М., 2001
8. Ковалева Т.И., Иванчук Н.В. Женщины: ресурсы политического поведения //
Социологические исследования, 1995, № 7
9. Кочкина Е. Парадоксы всемирной истории // WE/ МЫ. Диалог женщин.
Спецвыпуск 2000
10. Мэнсбридиж Дж. Женщины, правление и общее благо // США: экономика,
политика, идеология, 1992, № 3
11. Пугачев В.П.. Соловьев А.И. Введение в политологию. 4-е изд., перераб.и доп.
– М., 2002
12. Рзаев А. История политических и правовых учений в Азербайджане. От
истоков до ХХ века. – Б., 2000
13. Симона де Бовуар. Второй пол. - М., 2001
14. Уоллстонкрафт М. В защиту прав женщин // Феминизм: проза, мемуары,
письма. – М., 1992
15. Чикалина И. Феминистская перспектива в политической теории и на практике //
Посиделки, 1999, № 10
16. Jennifer Hornsby. The Oxford Companion of philosophy. – N.-Y., 1995
17. Karen Offen Reclaiming the European Enlightement for Feminism. CEU, 2000
18. Rubin Gayle. The traffic in women: Notes on the “political economy” of sex / In
Toward an Antropology of women/ - N.-Y., 1975
19.
http://demo.interpro.ru/content/win/books/gender/7.htm
20.
http://www.owl.ru/win/events/edc1996/c-aivaz.htm
21.
http://www.owl.ru
Document Outline - ISTIFAD? OLUNMUS ?D?BIYYATIN SIYAHISI
Dostları ilə paylaş: |